Aaron Beck (1967) wprowadził ideę schematów do terapii poznawczej. Schematy poznawcze są rozumiane jako trwałe negatywne lub pozytywne przekonania, dotyczące własnego ja, innych ludzi oraz otaczającego świata. Dobre schematy pełnią funkcje adaptacyjną, negatywne mają destruktywny wpływ na nas i nasze relacje. Jeffrey Young twórca terapii schematów dodał do rozumienia schematów aspekt ich powstawania. Rozwój schematu uznajemy, jako wynik toksycznych doświadczeń z dzieciństwa i okresu adolescencji. Trudne, negatywne doświadczenia, powodują nierealizowanie w wystarczający sposób naszych podstawowych potrzeb emocjonalnych. Young wyróżnił 18 negatywnych schematów wyniesionych z doświadczeń z dzieciństwa. Stworzone schematy mogą wdzierać się i zniekształcać nasze przeżywanie obecnych chwil i wydarzeń.
Czym jest terapia schematów ?
Terapia schematów skupia się na odnalezieniu niezaspokojonych potrzeb emocjonalnych i pomaga, aby w adekwatny i zdrowy sposób zacząć je realizować. Uleczanie schematu jest najważniejszym celem terapii, często istotnym elementem pracy są również tryby schematów. Proces terapeutyczny w terapii schematów bywa dłuższy niż w terapii poznawczo-behawioralnej, ponieważ nieadaptacyjne schematy są trwałymi wzorcami które są obecne w naszym życiu przez długie lata (czyli są wczesnymi nieadaptacyjnymi schematami). Leczenie obejmuje kompleksowe podejście, interwencje terapeutyczne dotyczą sfery: poznawczej, behawioralnej i afektywnej.
Jak działają schematy ?
Teoria schematów Younga mówi, że nasze schematy, mogą przez większość czasy być ukryte. Schemat ujawnia się dopiero w momentach, które na jakimś poziomie są podobne do naszych doświadczeń z dzieciństwa. Jeśli schemat zostanie uruchomiony, przeszłość wkracza do obecnej chwili.
Na przykład, gdy posiadasz schemat opuszczenia i doświadczałaś w swoim życiu strat ważnych osób (twój rodzic wyjeżdżał albo bardzo dużo pracował) możesz w dorosłym życiu doświadczać tego schematu na wiele sposobów np. gdy pokłócisz się z partnerem bądź kiedy wyjeżdża w podróż służbową.
Schematy Younga – Przykład schematu
Aby jeszcze dokładniej przybliżyć Ci działanie schematu, przeczytaj poniższy przykład.
Wyobraź sobie kobietę, która w swoim dorosłym życiu zmaga się z ciągłymi obawami o swoją figurę i wygląd. Kiedy była mała, rodzice bardzo kontrolowali jej sposób odżywiania, nie było dopuszczalne jedzenie typu Fast food ani słodyczy. Rodzicom bardzo zależało na utrzymaniu zdrowego stylu życia, ważny był dla nich wizerunek i ocena społeczna. Często zabierali ją na wycieczki rowerowe, w których tak naprawdę nie chciała uczestniczyć, jednak zgadzała się, bo nie chciała ich zawieść. Jako młoda dziewczyna coraz bardziej koncentrowała się na swoim wyglądzie. Przez okres liceum często porównywała się z innymi koleżankami, wydawało jej się, że jest od nich grubsza i mniej atrakcyjna. W chwilach słabości sięgała po produkty wysokokaloryczne, mając potem wyrzuty sumienia i czując się ze sobą źle.
W ostatnim okresie już jako osoba dorosła wybrała się z koleżanką na pokaz mody, bardzo silnie reagując na widok szczupłych modelek. Powiedziała przyjaciółce, że przy nich czuje się, że jest po prostu tłusta. Wobec tego zdarzenia podjęła decyzje, że musi przejść na kolejną dietę i wznowić ćwiczenia.
W tym przykładzie, wydarzenie (pójście na pokaz mody) wywołało przez nią dobrze znaną reakcję emocjonalną, uruchomiły się w niej silne emocje, związane z poczuciem niepełnowartościowość, gorszości (Schemat Wadliwości). Ten przypadek stanowi przykład uruchomienia się „starego schematu” i strategii radzenia, która podtrzymuje problem (kolejna dieta, ćwiczenia).
Ćwiczenie z zakresu terapii schematów – wychwytywanie schematu
W pracy nad zmianą schematów, bardzo istotny jest moment uchwycenia uruchomiania się schematu. Gdy jesteśmy już pod wpływem działania schematu dużo trudniej zmienić bieg wydarzeń. Aktywny schemat wywołuje w nas dużo starych, dobrze znanych emocji, czujemy się trochę jak małe dzieci, które zalewa fala negatywnych wspomnień i emocji.
Poobserwuj siebie i spróbuj odpowiedzieć na pytania:
- Co powoduje, że nadmiernie reagujesz na pewne sytuacje?
- Czy potrafisz zidentyfikować czynnik wyzwalający (np. sytuacje, wydarzenie) uruchamiający Twój schemat?
- Jakie wówczas pojawiają się emocje?
- Co wtedy myślisz?
- Jak sądzisz, jaki Twój schemat uruchomił się w tych sytuacjach?
Lista 18 schematów wyniesionych z dzieciństwa
Teoria schematów Younga przedstawia 18 schematów, sprawdź, czy z niektórymi schematami się identyfikujesz.
Pierwsza obszar: Rozłączenie i odrzucenie
Osoba w tym obszarze wykazuje problemy z przywiązaniem. To, czego brakowało w przeszłych doświadczeniach to niezawodności, wsparcia, empatii i szacunku opiekunów. W dzieciństwie osoba ta mogła być traktowana w chłodny, często odrzucający sposób. Brakowało wsparcia emocjonalnego a czasem nawet podstawowej opieki. Opiekunowie byli nieprzewidywalni, nieobecni, niezainteresowani lub agresywni.
-
Schemat Porzucenia i niestabilności więzi
Osoba spodziewa się, że straci tych, z którymi jest emocjonalnie związana. Oczekuję, że zostanie porzucona przez wszystkie ważne osoby; prędzej czy później. Ma przekonanie, że wszystkie intymne związki w końcu się skończą. Osoby doświadczające schemat porzucenia doświadczają na przemian strachu, smutku i gniewu.
-
Schemat nieufności i nadużycia
Osoba jest przekonana, że inne osoby ją wykorzystają. Oczekuje, że zostanie zraniona, oszukana, lub zmanipulowana. Naturalną reakcją, staje się nadmierna czujność i podejrzliwość w relacjach. W ten przeszłe doświadczenia związane z nadużyciem są zarządzane przez nieufność, która utrudnia wchodzenie w satysfakcjonujące relacje.
-
Schemat deprywacji emocjonalnej
Osoba wierzy, że jej podstawowe potrzeby emocjonalne (opieka, potrzreba empatii i ochrony) nie zostaną zaspokojone lub zostaną zaspokojone w niewystarczającym stopniu przez innych. Deprywacja emocjonalna zwiększa poczucie izolacji i samotności, nawet gdy osoba jest wśród ludzi, w relacjach koleżeńskich czy nawet w związku.
-
Schemat wadliwości i wstydu
Osoba czuje się niekompletna, bezwartościowa, gorsza. Uczucie niższości rodzi poczucie wstydu. Wierzy, że kiedy inne osoby poznają ją lepiej, odkryją jej wady, to nie będą chcieli mieć z nic z nią wspólnego. Wady mogą mieć charakter zewnętrzny np. cecha fizyczna lub wewnętrzna np. cecha charakteru, rodzinny sekret.
-
Schemat izolacji społecznej i wyobcowania
Osoba ma poczucie, że jest odizolowana od reszty świata i ludzi. Czuje, że jest w jakiś sposób inna od wszystkich, że nigdzie nie pasuje. Poczucie izolacji powoduje, że osoba czuję, że nigdzie nie przynależy.
Drugi obszar: osłabiona autonomia i brak osiągnięć
Osłabiona wiara w zdolność do niezależności, poradzenia sobie z życiowymi wymaganiami, trudność w podejmowaniu skutecznych działań. Rodzina pochodzenia wikła emocjonalnie, podważa wiarę w kompetencje dziecka, bywa nadopiekuńcza lub nie wspiera dziecka w samodzielnym działaniu.
-
Schemat zależności i niekompetencji
Osoba czuję się całkowicie bezradna, czuję, że nie może funkcjonować bez pomocy innych. Zależność w relacjach przejawia się trudnościami w podejmowaniu decyzji oraz funkcjonowaniu samodzielnie. Rodzina pochodzenia może być nadmiernie chroniąca i niewspierająca autonomii u dziecka.
-
Schemat podatności na zranienie i zachorowanie
Osoba jest przekonana, że w każdej chwili może przydarzyć się jej coś katastrofalnego (np. choroba, niebezpieczeństwo) lub jej bliskim. Często czuję bezradność, wierzy, że nic nie może zrobić, aby zapobiec nieprzewidywalnym wydarzeniom. Najczęściej absorbuję ją kontrolowanie otoczenia i podejmowanie nadzwyczajnych środków ostrożności.
-
Schemat uwikłania emocjonalnego
Osoba jest nadmiernie zaangażowana w jednego lub więcej opiekunów. Z powodu tego wykazuję trudności w rozwinięciu swojej własnej tożsamości i poczucia własnego ja (nie w pełni rozwinięte). Często ma przekonanie, że przynajmniej jedna z uwikłanych osób nie może przetrwać bez wsparcia drugiej. Uwikłanie często jest doświadczane jako poczucie pustki i zagubienia.
-
Schemat porażki (sfera osiągnięć)
Osoba czuje, że brakuje jej inteligencji i talentu. Swoje osiągnięcia interpretuje w kategoriach szczęścia. Osoba borykająca się z tym schematem często nawet nie próbuje odnieść sukcesu, ponieważ jest przekonana, że wszelkie próby zakończą się niepowodzeniem. Osoba często porównuje się do otoczenia i uważa, że nie jest w stanie osiągnąć tego samego poziomu, jeśli chodzi o karierę, edukację i osiągnięcia. Częste porównania wpływają na poczucie własnej wartości.
Trzeci obszar: uszkodzone granice
Osoba ta może mieć nieadekwatnie przesunięte granice, brak poczucia odpowiedzialności i niską tolerancję na frustrację. Ma trudności z wyznaczaniem realistycznych, długoterminowych celów. Może przejawiać problemy we współpracy z innymi. Rodzina pochodzenia mogła oferować mało zasad, wskazówek, przewodnictwa lub modelowała zachowania związane z poczucie wyższości nad innymi.
-
Schemat roszczeniowości i specjalnych uprawnień
Osoba ta uważa, że jest lepsza od innych i jest specjalnie uprzywilejowana. Rzadko kiedy wykazuje empatię, uważa, że może robić wszystko, co chce, bez względu na obowiązujące zasady. Głównym celem jest władza i zdobywanie kontroli nad sytuacjami i ludźmi.
-
Schemat niewystarczającej samokontroli lub samodyscypliny
Osoba nie toleruje żadnej frustracji w osiąganiu swoich celów. Ma niewielką zdolność do tłumienia uczuć lub impulsów. Stara się unikać wszelkiego dyskomfortu, ma trudność w podejmowaniu wysiłku a tym samym w osiąganiu własnych celów.
Czwarty obszar: nakierowanie na innych
Osoba ta posiada nadmiernie poczucie odpowiedzialności, zawsze musi brać pod uwagę potrzeby innych kosztem zaspokojenia własnych potrzeb. Nakierowanie na innych ma pomóc w uzyskaniu miłości i aprobaty. W rodzinie pochodzenia mogła występować miłość warunkowa, potrzeby rodziców miały pierwszeństwo nad tym, co było ważne i potrzebne dla dziecka.
-
Schemat podporządkowania
Osoba poddaje się woli innych, aby uniknąć negatywnych konsekwencji (np. kara, konflikt, odrzucenie). Poświęcanie własnych potrzeb może prowadzić do skumulowanego gniewu, który często jest wyrażany w sposób pasywno-agresywny lub przez wystąpienie objawów psychosomatycznych.
-
Schemat samopoświęcenia
Osoba dobrowolnie poświęca swoje potrzeby na rzecz innych, których często postrzega jako słabszych od siebie. Jeśli podejmuje działania w celu zaspokojenia własnych potrzeb, często czuje się winna. W dłuższej perspektywie może odczuwać urazę, gniew w stosunku do tych, dla których się poświęcała.
14 .Schemat poszukiwanie akceptacji i uznania
Osoba jest nadmiernie skupiona na opiniach i uwadze innych. Często stara się dopasowywać do otoczenia, kosztem budowania własnego ja. Poczucie wartości jest uzależnione od reakcji i oceny innych. Osoby często czują się nieautentyczne w swoim życiu, wykazują silny lęk przed negatywnymi reakcjami.
Obszar: nadmierna czujność i zahamowanie
Osoba przesadnie tłumi własne emocje, impulsy lub wybory. Skupia się na przestrzeganiu sztywnych zasad i norm, kosztem szczęścia, wolności w wyrażaniu siebie. Typowa rodzina pochodzenia jest zgorzkniała, wymagająca, karząca. Ważniejsze od przyjemności i relaksu są obowiązki i przestrzeganie zasad.
-
Schemat negatywizmu
Osoba ta zawsze widzi negatywne strony wydarzeń w swoim życiu, minimalizując to, co pozytywne. Przyjmuje zasadę, że w końcu i tak wszystko pójdzie źle, nawet jeśli jest dobrze. Stale się zamartwia, często narzeka i nie ma odwagi podejmować decyzji.
-
Schemat zahamowania emocjonalnego
Zahamowanie emocjonalne objawia się tym, że osoba trzyma ścisłą kontrolę nad swoimi emocjami i impulsami, ponieważ uważa, że wyrażanie spontanicznych emocji przyczyni się do ośmieszenia, wstydu, opuszczenia przez innych. Nigdy nie jest spontaniczna, skupia się na faktach. Nie angażuje się w konflikty i zdaje się być przesadnie racjonalna. Brak spontanicznej ekspresji emocji i tłumienie emocji wpływa na trudności w sferze relacji, zwłaszcza w początkowych fazach poznania.
-
Schemat zawyżonych standardów (hiperkrytycyzm)
Osoba ta wierzy, że nigdy nie będzie wystarczająco dobra i musi się bardziej starać, aby uniknąć krytyki. Skutkiem tego jest perfekcjonizm, sztywne reguły, koncentracja na czasie i wydajności. Działania te podejmowane są kosztem przyjemności, relaksu i utrzymywania kontaktów społecznych. Schemat ten może być kierowany na siebie lub na innych.
-
Schemat bezwzględnej surowości
Osoba czuje, że ludzie muszą być surowo karani za swoje błędy. Osoba często jest agresywna, nietolerancyjna i niecierpliwa. Bezwzględna surowość objawia się tym, że nie ma przebaczenia dla błędów, indywidualne okoliczności i uczucia nie są brane pod uwagę. Schemat ten może być kierowany na siebie lub na innych.
Pamitaj, możesz stopniowo uleczyć swoje schematy. Jeśli zauważasz u siebie występujące wzorce, umów się na pierwsze spotkanie –psychoterapia online.
Literatura:
Creative Methods in Schema Therapy – Gillian Heath and Helen Startup
The Wiley-Blackwell Handbook of Schema Therapy: Theory, Research, and Practice – Michiel van Vreeswijk, Jenny Broersen, and Marjon Nadort