Tryby w terapii schematów są jednym z podstawowych elementów procesu terapeutycznego. Mimo że samo pojęcie sprawia wrażenie dosyć skomplikowanego, wcale takie nie jest. W tym artykule postaram się przybliżyć samą koncepcję i opowiedzieć o tym, czym są tryby, określić szczegółowo rodzaje trybów i wartość, jaką wnoszą w pracy nad rozwiązywaniem problemów.
Czym jest tryb?
Czy to możliwe, że w jednej chwili czujemy się całkowicie neutralnie, a kolejnej zaraz potem smutni i samotni? Odpowiedź brzmi – oczywiście, takich nagłych zmian nastroju doświadcza wiele osób.
Tryb można określić jako stan emocjonalny bądź nastrój, który występuje w danym momencie. Owe momenty są czynnikami zapalnymi trybów, np. wspomnienie z przeszłości, nieprzyjemna sytuacja w związku, krytyka innych itd. Opisując tryb, zawsze mówimy o tym, co dzieje się tu i teraz w sferze naszych emocji i myśli. Pojedynczy tryb może być wyrażeniem wielu schematów (czyli wzorców), np. porzucenia, nieufności albo podatności na zranienie.
Kiedy wszystko w naszym życiu przebiega bez większych problemów czy zmartwień, możemy wydawać się sobie niezmienni – spokojni i stabilni. Jednak wyobraźmy sobie osobę, u której funkcjonuje schemat podatności na zranienie. W okresie doświadczania czasu pandemii u takiej osoby mogą aktywować się zupełnie nowe stany, tryby. Zaczyna odczuwać lęk i niepokój, może czuć się jak małe dziecko, które potrzebuję pomocy i opieki. Wówczas osoba ta może odczuwać tryb wrażliwego dziecka. Aby poradzić sobie z lękiem, zaczyna „przełączać się” na strategie radzenia sobie, związane z kompensacją, czyli zrównoważeniem określonych deficytów czy niezaspokojonych potrzeb poprzez zintensyfikowane działania w inny obszarze. Na przykład zaczyna nadmiernie kontrolować swoje zdrowie i warunki otoczenia, aby w ten sposób próbować się uspokoić.
Kolejny przykład, to osoba bardzo aktywna społecznie, skupiona na uwadze otoczenia oraz swoim wyglądzie. Powiedzmy, że co drugi dzień ćwiczy na siłowni, wychodzi na randki czy do klubów z przyjaciółmi. W okresie, w którym jest pozbawiona tych wszystkich zajęć, zaczyna czuć samotność i pustkę. Mogą się wówczas aktywować tzw. tryby dziecięce, związane ze smutkiem i samotnością. Gdy jest mało aktywna i ma poczucie, że przytyła, może zaatakować swój wygląd i figurę (w czym obserwujemy pojawienie się trybu karzącego rodzica), co doprowadza ją ostatecznie do jeszcze większego poziomu smutku i rezygnacji.
Kategorie trybów w terapii schematów
Tryby dziecięce
Kiedy uruchamiany jest tryb dziecięcy, czujemy, jakbyśmy cofnęli się w przeszłość, wracając emocjami do podobnych sytuacji, których doświadczyliśmy w dzieciństwie. Dorosły w pewnym sensie znów staje się dzieckiem.
Tryb zakorzeniony jest w doświadczeniach z dzieciństwa, jednak często jest uruchamiany w dorosłym życiu. Sytuacje wyzwalające nasze tryby dziecięce są na jakimś poziomie podobne do doświadczeń, które przeżywaliśmy w dzieciństwie np. bardzo przykre, upokarzające doświadczenie z osobą dorosłą.
- Tryb wrażliwego dziecka – jest oparty na doświadczeniach z dzieciństwa, kiedy najważniejsze potrzeby emocjonalne nie były wystarczająco zaspokojone. Będąc w tym stanie, czujemy się bezbronni, niezasługujący na miłość; odczuwamy pustkę i samotność.
- Tryb złoszczącego się dziecka – w tym przypadku niezaspokojone w dzieciństwie podstawowe potrzeby emocjonalne (lub fizyczne) powodują dziś uczucia gniewu i frustracji. Gniew możemy wyrażać w nieodpowiedni sposób, często raniąc otaczające nas osoby. Emocja ta wymyka się spod kontroli głównie wtedy, gdy nasze granice i autonomia są zagrożone.
- Tryb impulsywnego/niezdyscyplinowanego dziecka – działamy według swoich pragnień lub impulsów, często w niekontrolowany sposób, nie zastanawiając się nad konsekwencjami. Nie tolerujemy ograniczeń, mamy problem z odraczaniem przyjemności (np. przejadamy się).
- Tryb szczęśliwego dziecka – w tym stanie czujemy się bezpieczni, kochani, akceptowani. Dzięki temu reagujemy spontanicznie, wyrażamy siebie i swoje przeżycia. Pozwalamy sobie na zabawę, optymizm, bycie tu i teraz.
Tryby radzenia sobie
Tryby radzenia sobie to strategie, które w dzieciństwie pozwoliły nam przetrwać trudne chwile, gdy potrzeby emocjonalne nie były zaspokajane. Kiedy nie chcieliśmy odczuwać smutku, lęku, wstydu, owe strategie okazywały się ratunkiem. Jednak w dorosłym życiu mogą nam już nie służyć – wręcz przeciwnie, przeszkadzać w funkcjonowaniu na co dzień.
Strategia radzenia sobie poprzez podporządkowanie
Znajdując się w bolesnej sytuacji przypominającej doświadczenia z dzieciństwa, nie próbujemy jej zmienić. Ogarnia nas poczucie bezradności i braku wpływu – często obserwowane w tej strategii. Poddajemy się schematowi biernej uległości. Zgodnie z tzw. samospełniającą się przepowiednią, wszystko jest tak jak miało być, czyli źle. Jesteśmy ciągle aktorami tego samego filmu na podstawie niesprzyjającego nam scenariusza. Takie przeświadczenie ma tendencję do wzmacniania się, ponieważ łatwo wydarzenia w życiu interpretować jako jego potwierdzenie. W dłuższej perspektywie prowadzi do niezaspokajania własnych potrzeb. Przykładem może tu być trwanie w związku, w którym występuje przemoc. Pacjent/ka nie wychodzi z niego, poddaje się w przekonaniu, że nie ma mocy, by zmienić swoją sytuację – tak jak to było w dzieciństwie.
Strategia radzenia sobie poprzez unikanie
Osoba unika angażowania się w działania, które potencjalnie wyzwalają schematy (utarte wzorce) i związane z nimi negatywne emocje. Przykładem może być rezygnacja ze spotkań towarzyskich, by uniknąć oceny czy uczucia wstydu. Ograniczenia wynikające z unikania (np. brak kontaktu z ludźmi) powodują poczucie pustki, braku. Zmniejszenie aktywnego udziału w życiu, blokuje zaspokojenie potrzeb i może przyczynić się do rozwoju zaburzeń psychicznych (takich jak depresja, fobia społeczna) oraz nadużywania szkodliwych substancji.
Strategia radzenia sobie poprzez kompensację
To strategia, w której staramy się być silni i kontrolujący. Często zaprzeczamy doświadczeniu niezrealizowanych potrzeb emocjonalnych w dzieciństwie. Poprzez działania w przeciwnym kierunku staramy się przykryć głęboko skrywane poczucie bezbronności, samotności, wstydu. Przykładem może być tu osoba, które poprzez głośne zachowanie i zabieganie o uwagę towarzystwa kompensuje sobie poczucie niskiej wartości, które nabyła w dzieciństwie.
Nieadaptacyjne tryby rodzicielskie
Poprzez procesie nauki poprzez modelowanie, tj. naśladowanie zachowań zaobserwowanych w otoczeniu, dziecko internalizuje pewien bardzo istotny wzorzec: zaczyna traktować siebie samo w taki sam sposób, w jaki traktują je rodzice. Wzorzec ten pozostaje w nas bardzo długo – jest obecny również w życiu dorosłym. Zatem jeśli relacje były nieprawidłowe, uwewnętrznione tryby rodzicielskie reprezentują różne sposoby, w których my sami, już jako dorośli, możemy być dla siebie najgorszymi przeciwnikami.
Tryb karzącego rodzica
Będąc w tym trybie, atakujemy siebie, krytykujemy się za to, kim jesteśmy, przekonani, że zasługujemy na karę za nasze potrzeby lub okazywanie ich. W trybie karzącego rodzica ton wewnętrznego głosu jest ostry, krytyczny i bezwzględny. Oznaki tego trybu to między innymi niechęć do siebie, samokrytyka, złość na siebie, brak wybaczenia.
Tryb wymagającego rodzica
Ta część nieustannie naciska i wywiera presję na dziecko (tj. nas samych lub otaczających nas ludzi) w celu spełnienia zbyt wysokich standardów. Ów wymagający rodzic oczekuje od nas doskonałości, wydajności; nie pozwala na marnowanie czasu. Niewłaściwe jest wyrażanie uczuć lub działanie spontaniczne. W tym trybie często pojawiają się uczucia związane z porażką oraz obawa, że jest się niewystarczającym.
Rozwiązanie: wyleczenie z traumy relacyjnej
Oczywiście idealną wersją byłoby, gdy w dzieciństwie nasze emocje były odpowiednio regulowane, niepokój był ukojony, zaś my sami – również później jako dorośli – mieli kontakt ze swoim szczęśliwym dzieckiem. Jednakże nawet jeśli warunki w dzieciństwie nie były tak sprzyjające, praca w takim modelu jak terapia schematów pozwala w pewien sposób skorygować wyuczone wzorce i w ten sposób odmienić nasze życie. Dwa najważniejsze tryby, które w trakcie procesu terapeutycznego są rozwijane i wzmacniane to: tryb szczęśliwego dziecka i zdrowego dorosłego. Modele trybów w terapii schematów nadają kierunek i pozwalają wzmocnić i powiększyć nasze zasoby.
Za główny cel terapii stawiamy wyleczenie z traumy relacyjnej, która dotyczy niezaspokojonych potrzeb w okresie dzieciństwa, na przykład w relacji z matką. W związku z tym niezbędne jest rozpoznanie trybów i asertywne przeciwstawienie się szkodliwym trybom rodzicielskim oraz odsunięcie lub minimalizacja niektórych strategii radzenia, wreszcie –dotarcie do dziecięcych potrzeb i odpowiedzenie na nie.
Gdy w procesie terapii nauczymy się troszczyć o siebie, będziemy coraz lepiej zaspokajać nasze potrzeby w teraźniejszości. Rozwiniemy nasz tryb zdrowego dorosłego, który pomoże nam w prawidłowej adaptacji do rzeczywistości. Będziemy mogli integrować nasze myśli z przeżyciami – staniemy się bardziej połączeni ze sobą.
Jesteś zainteresowaną tym rodzajem terapii? Umów wizytę – psychoterapia online.
Bibliografia:
Michiel van Vreeswijk , Jenny Broersen , Marjon Nadort, Wiley-Blackwell Handbook of Schema Therapy: Theory, Research and Practice, Wiley-Blackwell 2012, ISBN: 978-0-470-97561-9
Ida A. Shaw, Joan M. Farrell, Experiencing Schema Therapy from the Inside Out, The Guilford Press 2018 ISBN-10: 1462533280
Eckhard Roediger, Bruce A. Stevens, Contextual Schema Therapy: An Integrative Approach to Personality Disorders, Emotional Dysregulation, and Interpersonal Functioning, Context Press 2018, ISBN-10: 9781684030958
Jacob Gitta Arnoud Arntz, Terapia schematów w praktyce. Praca z trybami schematów, GWP 2019, ISBN: 978-83-7489-799-0
