Zakupoholizm – jak rozpoznać problem?

Zakupoholizm, inaczej shopoholizm bądź kompulsywne zakupy, to najprościej mówiąc uzależnienie od zakupów. Nałóg ten dotyczy impulsywnego kupowania, nadmiernego nabywania produktów lub usług, które nie są niezbędne. W dzisiejszych czasach świat jest zdominowany przez konsumpcjonizm i przemysł fast fashion, stąd też zjawisko to stało się bardziej powszechne. Wraz ze wzrostem zakupów online kupowanie artykułów za pomocą zaledwie kilku kliknięć stało się łatwiejsze. Ta łatwość zakupów doprowadziła do wzrostu liczby osób uzależnionych od zakupów. Wszechobecne reklamy przedstawiają kupowanie dóbr jako coś pozytywnego i sprawiającego radość, która może być jednak bardzo złudna i krótkotrwała. Kim dokładnie jest zakupoholik, jakie są objawy i leczenie tego uzależnienia?

Zakupoholizm – definicja

Trudno jest ustalić jedną definicję zakupoholizmu. Jak wspomniano wyżej, można tak nazwać uzależnienie od zakupów i poczucie przymusu dokonywania ich, najczęściej niekontrolowane i wpływające negatywnie na funkcjonowanie człowieka. Impulsywne zakupy to nierzadko reakcja na nieprzyjemne wydarzenia bądź nieakceptowane stany emocjonalne. Powodują one krótkotrwały spadek napięcia psychicznego i poprawę samopoczucia bezpośrednio po dokonaniu zakupu. Zakupoholizmy należy do grupy uzależnień behawioralnych, tzn. uzależnień od czynności. Innymi rozpowszechnionymi uzależnieniami jest uzależnienie od Internetu a nawet pracoholizm. Skłonność ta została opisana po raz pierwszy na początku XX wieku przez Kraepelina i Bleulera i określona oneomanią. Następnie zaczęto używać terminu – oniomania. Pierwsze badania na temat zakupoholizmu pojawiły się z kolei w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie w połowie lat 80.

Zakupoholizm – przyczyny

Przyczyny zakupoholizmu mogą być różne. Na jego wystąpienie mają wpływ czynniki biologiczne, psychologiczne, duchowe i społeczne. Pierwsze z nich związane są z małym stężeniem serotoniny i dopaminy. Przyjmuje się, że na rozwój zakupoholizmu wpływają stany hiperaktywności i hipoaktywności obszarów mózgu związanych z układem opioidowym. Impulsywny zakupoholizm (ang. compulsive buying disorder) może być wywoływany ogólnymi skłonnościami do uzależnień, tendencjami do impulsywnych zachowań, występowaniem uzależnień w rodzinie, brakiem umiejętności radzenia sobie ze stresem i negatywnymi emocjami, a także długotrwałym spadkiem nastroju. Ponadto zjawisko to dotyka częściej osób, których najbliżsi krewni borykali się z podobnym problemem. Sprzyja mu wzrost dostępności dóbr konsumpcyjnych, których posiadanie uważane jest nierzadko za wyznacznik dobrobytu i pozycji w społeczeństwie. Zakupoholicy często narażeni są też na presję społeczną wynikającą z przynależenia do grupy o konkretnych wymaganiach dotyczących m.in. wyglądu. Na uzależnienie podatne są osoby, których wcześniej dotknęło ubóstwo i boją się, by w przyszłości znów im czegoś nie zabrakło.

Jak często występuje zakupoholizm?

Kompulsywne robienie zakupów, to rodzaj uzależnienia, który w ostatnich latach stał się coraz poważniejszym tematem. To uzależnienie, można określić syndromem XXI wieku.
Rozwój uzależnienia od zakupów, podobnie jak inne uzależnienia behawioralne buduje się stopniowo. Od kupowania niewinnych drobnych produktów do bycia w ciągu kupowania (np. buty i biżuterię), które człowiekowi do niczego potrzebne nie są. Według różnych badań kompulsywne kupowanie dotyka 2–16%, 2–8%, a nawet 12–16% ogólnej populacji. Odsetek ten obejmuje głównie kobiety, choć istnieje podejrzenie, że to one po prostu częściej przyznają się do tych skłonności. Na wystąpienie problemu nie ma wpływu status materialny, zaczyna się on najczęściej około 20 roku życia. Aż 20% osób borykających się z zakupoholizmem wychowało się w rodzinach, w których wystąpiło uzależnienie od alkoholu. Istotna jest także zależność depresja a zakupoholizm. Schorzenia te współistnieją u 18% osób. Najczęściej uzależnieniu towarzyszą zaburzenia nastroju, zaburzenia lękowe, zaburzenia odżywiania, a także nadużywanie substancji psychoaktywnych. Jednocześnie osoby dotknięte nim mogą przejawiać skłonności do zaburzeń seksualnych i patologicznego hazardu.

Objawy zakupoholizmu

W literaturze można trafić na różne klasyfikacje osób dotkniętych zakupoholizmem. Jedna z najpopularniejszych wyróżnia cztery typy kupujących w zależności od motywów dokonywania zakupu. Kupnoholizm – objawy mogą być związane z:

• wynikiem silnej reakcji emocjonalnej,
• efektem spontanicznego impulsu,
• działaniem hedonistycznym,
• kompulsją

Inna klasyfikacja mówi o kupujących jako o „łowcach okazji”, czyli tych nabywających produkty głównie w czasie wyprzedaży, „kolekcjonerach”, czyli osobach nałogowo nabywających różne gadżety, „zbieraczach nowości”, to jest poszukiwaczach nowych i modnych przedmiotów, a także osobach, które zaspokajają potrzebę nabywania towarów poprzez samo oglądanie ich. Standardowo wymienia się cztery fazy zakupoholizmu:

• przewidywania (myśli),
• przygotowania (kiedy i gdzie),
• zakupów (ekscytacja),
• wydatków (wyrzuty sumienia).

Istnieją oczywiście różne objawy zakupoholizmu, lecz kilka zachowań powinno zwrócić szczególną uwagę. Można go podejrzewać w przypadku osób, które dokonują zakupów dla poprawy samopoczucia, spędzają wiele czasu na zakupach w centrach handlowych lub na aukcjach internetowych, obsesyjnie planują następne zakupy czy też wolą wydać pieniądze na zakupy niż np. na opłacenie rachunków. Zakupoholicy pożyczają pieniądze na zakupy od innych, odczuwają podniecenie podczas planowania zakupów, przeżywają euforię w ich trakcie, natomiast po ich zakończeniu czują winę i wstyd. Nabywają niepotrzebne przedmioty i często chowają je nawet bez rozpakowywania. Co więcej, kłamią na temat nabytych produktów. Potrzeba robienia zakupów, wydawanie pieniędzy może powodować poczucie winy. W związku z tym osoby uzależnione, często ukrywają kupione przedmioty w obawie przed krytyką otoczenia, kłócą się z bliskimi z tych powodów i posiadają „tajne” karty kredytowe oraz konta bankowe. W niektórych sytuacjach skrajny zakupoholizm prowadzi do bankructwa, a w przypadku osób będących w związkach małżeńskich – do rozwodów i narastania złego samopoczucia w związku z samotnością. Samoocena zakupoholików może dojść do znacznego obniżenia a trudności, w których realnie się znajduję intensyfikować problemy ze zdrowiem psychicznym.

Uzależnienie behawioralne- nałóg? W jaki sposób specjalista stawia diagnozę?

By zakupoholizm miał szansę zostać właściwie zdiagnozowany, niezbędne jest przeprowadzenie szczegółowego wywiadu z osobą, aby rozpoznać problem. Najbardziej kompetentni fachowcy to odpowiednio przeszkoleni certyfikowany psychoterapeuta bądź psychiatra. Można przyjąć, że zakupoholizm rozpoznaje się wtedy, gdy dana osoba przejawia minimum trzy objawy z następującej listy:

• odczuwa silną potrzebę, bądź przymus kupowania,
• odczuwa subiektywne przekonanie o mniejszej możliwości kontrolowania zachowań związanych z zakupami, czyli jego kontrola nad powstrzymywaniem się od nabywania towarów lub usług jest upośledzona, tak samo jak nad długością i częstotliwością poświęcania czasu na dokonywanie zakupów,
• podczas podejmowania prób ograniczenia możliwości dokonywania zakupów występuje u niej niepokój, rozdrażnienie i ogólne gorsze samopoczucie, ustępujące w chwili pojawienia się możliwości zrealizowania zakupów,
• osoba uzależniona od zakupów spędza coraz więcej czasu na kupowaniu, w celu poprawy samopoczucia i odczucia zadowolenia, które wcześniej było możliwe do osiągnięcia w zdecydowanie krótszym czasie,
• zaniedbuje alternatywne źródła przyjemności i zainteresowania na rzecz dokonywania zakupów oraz uzyskiwania środków finansowych na nie,
• nie zaprzestaje robienia zakupów pomimo szkodliwych konsekwencji fizycznych, psychicznych i społecznych, co do których nie ma wątpliwości, że wynikają właśnie z faktu robienia zakupów,
• ma trudność z powstrzymaniem się od zakupów.

Wymienione zachowania nie mogą być dodatkowo wynikiem epizodu hipomanii lub manii. Istnieje jeszcze jedna metoda, z której może skorzystać osoba podejrzewająca u siebie zakupoholizm – test, który nie może oczywiście zastąpić konsultacji ze specjalistą, lecz nierzadko skłania do refleksji i motywuje do podjęcia działania. Składa się on z 10 pytań:

• Czy kiedykolwiek odczuwałaś silną potrzebę dokonywania zakupów?
• Czy już na samą myśl o robieniu zakupów poprawia się Tobie samopoczucie?
• Czy dokonując zakupów, kiedykolwiek odczuwałaś oderwanie się od swoich problemów?
• Czy w trakcie zakupów czujesz podekscytowanie bądź euforię?
• Czy kiedykolwiek, niedługo po dokonaniu zakupu, zapomniałaś, dlaczego właściwie kupiłaś ten produkt?
• Czy zdarzyło się kiedykolwiek kupić coś niepotrzebnego?
• Czy po dokonaniu zakupu czujesz ulgę, odprężenie? Czy masz poczucie, że zakupy prowadzą do rozładowania wewnętrznego napięcia?
• Czy kiedykolwiek wydawałaś wyjątkowo dużą ilość pieniędzy na zakupy?
• Ile razy w tygodniu robisz zakupy?
• Czy kiedykolwiek po dokonaniu zakupu towarzyszyło Tobie poczucie winy?

Dodatkowo warto wspomóc się następującym zestawem pytań przygotowanym na bazie materiałów wspólnot samopomocowych:

• Czy zdarza się Tobie dokonywać zakupów w celu poradzenia sobie ze złym samopoczuciem bądź stanem przygnębienia?
• Czy zakupienie przedmiotu, niezależnie od tego, czy jest on przydatny czy nie, towarzyszy Tobie krótkotrwałe uczucie podniecenia?
• Czy zdarza się kupować artykuły, na, które Ciebie nie stać, ponieważ uważasz, że zasługujesz na to.
• Czy po dokonaniu dużych zakupów i zapłacenia za nie kartą kredytową osiągasz szybko zadowolenie, a jednocześnie odsuwasz od siebie negatywne skutki takiego postępowania?
• Czy wykazuje również inne zachowania typowe dla osób uzależnionych, np. zajadanie smutków lub nadużywanie alkoholu?
• Czy podczas dokonywania zakupów towarzyszy Tobie niekiedy poczucie winy związane z powtórzeniem się takiego zachowania?
• Czy masz długi, w związku ze swoim impulsywnym nabywaniem produktów?
• Czy zdarza Ci się dokonywać impulsywnych zakupów kosztem ograniczenia wydatków na rzeczy naprawdę niezbędnych produktów?

Oczywiście, im większa liczba odpowiedzi na „tak”, tym poważniejszy jest problem zakupoholizmu.

Zakupoholizm – uzależnienie od zakupów. Jak rozpoznać problem?

Jeśli dana osoba zauważy, że ma problem z kontrolowaniem robienia zakupów, powinna zastosować się do kilku wskazówek. Najlepiej, by nie nosiła przy sobie kart kredytowych i płaciła wyłącznie gotówką, a także robiła wcześniej listę zakupów i trzymała się jej ściśle. Lista zakupów powinna być ułożona z uwzględnieniem rzeczy najbardziej potrzebnych i wyłączeniem tych mniej ważnych. Na tzw. shopping osoba taka musi chodzić z wyliczoną sumą pieniędzy, a najlepiej w towarzystwie innych osób. Musi unikać wszystkich promocji i wyprzedaży, a także kanałów TV z reklamami. Wolny czas trzeba zaplanować tak, by nie było w nim miejsca na wizytę w centrum handlowym. Kiedy pojawi się trudna do odrzucenia myśl o konieczności zrobienia zakupów, pomocne może okazać się wyjście na spacer w towarzystwie i zwerbalizowanie swojego problemu. Należy mieć oczywiście na uwadze, że w przypadku niepokojącego nasilenia objawów i sygnałów ze strony bliskich osób, że robienie zakupów wymyka się spod kontroli, konieczna może okazać się wizyta u certyfikowanego specjalisty terapii uzależnień. Nie wszyscy psychiatrzy i psycholodzy mają bowiem odpowiednią wiedzę i doświadczenie do zdiagnozowania i wyleczenia uzależnień.

Zakupoholizm – leczenie

Jak leczyć zakupoholizm? W przypadku wszystkich uzależnień behawioralnych również zakupoholizmu, podstawową formę leczenia stanowi terapia poznawczo-behawioralna (CBT). Nierzadko konieczne okazuje się zasięgnięcie porady w zakresie doradztwa finansowego i w zakresie rozsądnego zarządzania pieniędzmi, a także spłaty zadłużenia. Warto podkreślić, że w leczeniu zakupoholizmu nie stosuje się farmakoterapii,  ze względu na brak pewności co do wpływu na tego rodzaju trudności. Problemem jest też brak istnienia w Polsce wystarczającej liczby programów terapeutycznych i placówek, które podchodzą do leczenia tego uzależnienia w sposób profesjonalny. W USA w 1968 roku powstały grupy Anonimowych Dłużników, a także grupy Shoppers Anonymous (Anonimowych Klientów, Anonimowych Kupujących). W Polsce pierwszą grupę Anonimowych Dłużników założono w 2011 r. w Poznaniu. Ich działanie bazuje na dostosowanym do swoich potrzeb Programie 12 Kroków Anonimowych Alkoholików. Istnieją też grupy przeznaczone dla osób, które nie radzą sobie z odczuwaniem potrzeby gromadzenia przedmiotów i robią to nielegalnie – grupy Anonimowych Kleptomanów i Złodziei Sklepowych.

Leczenie zakupoholizmu

Pierwszym krokiem w leczeniu uzależnienia jest zidentyfikowanie jego przyczyny. Istnieje wiele powodów, dla których ktoś może rozwinąć uzależnienie, ale jednym z najczęstszych powodów jest stres. Jeśli czujesz się przytłoczona lub niespokojna o swoje życie, zakupy mogą być sposobem na tymczasowe lepsze samopoczucie. Problem polega na tym, że tak naprawdę nie rozwiązuje to żadnego z twoich problemów, a zamiast tego tylko je pogarsza, zwiększając twoje zadłużenie i sprawiając, że czujesz się winna, z powodu wydawania pieniędzy na niepotrzebne rzeczy, których nie potrzebujesz.

W terapii poznawczo-behawioralnej celem jest zmiana sposobu myślenia i zachowania. Praca polega na zrozumieniu myśli, uczuć i zachowań związanych z zakupami i wydawaniem pieniędzy. Istotne są również przeszłe doświadczenia aby dowiedzieć się, co doprowadziło do uzależnienia. Terapeuta pomoże również opracować strategie przeciwstawiania się impulsywnym zachowaniom, związanym z kupowaniem rzeczy, takich jak: ustalanie limitów wydatków każdego dnia lub tygodnia, unikanie sklepów lub w centrach handlowych lub odmawianie przyjaciołom lub członkom rodziny, jeśli chcą coś kupić.

Czy da się w pełni wyleczyć z zakupoholizmu?

Niektórzy mogą twierdzić, że nie można uzależnić się od zakupów, ponieważ nie wiążą się one z narkotykami ani alkoholem. Jest to jednak nieprawda. Nasz mózg uwalnia dopaminę, gdy robimy zakupy, a ta substancja chemiczna powoduje, że chcemy coraz więcej rzeczy. Ciekawy jest fakt, iż zdania na temat możliwości całkowitego wyleczenia zakupoholizmu są podzielone. Wyleczeniem określa się bowiem sytuację, w której osoba dokonująca zakupów w sposób kompulsywny i niekontrolowany odzyskuje pełną kontrolę nad swoimi zrachowaniami w tej kwestii. W przypadku zakupoholizmu bardzo trudne jest pożegnanie się z problemem raz na zawsze, bardzo istotne jest podejście osoby uzależnionej do niepowodzeń w walce z zakupoholizmem. Ważne, aby osoba lecząca się próbowała zaakceptować różne momenty leczenia, również własne niepowodzenia i nawroty zachowań impulsywnych. Kontrola nad uzależnieniem wymaga skrupulatnej pracy nad samym sobą i wytrwałości, dlatego osoba uzależniona powinna regularnie konsultować się ze specjalistą, który będzie w stanie w porę wychwycić nawrót niepokojących objawów i zareagować we właściwy sposób.

Co zrobić, by uniknąć zachorowania na zakupoholizm?

Panowanie nad skłonnościami do uzależnień jest trudne, dlatego wymagana jest duża samodyscyplina. Należy obserwować, czy występują sytuacje, w których zamiast zakupu planowego produktu dana osoba dokonała zakupu dodatkowych i niekoniecznie potrzebnych przedmiotów. Nabycie nowego produktu powinno wiązać się z przemyśleniem i zadaniem pytania – czy jest to mi to teraz naprawdę potrzebne? Warto zatrzymywać się i przemyśleć decyzję zakupową. Jeżeli sytuacje te powtarzają się coraz częściej, konieczne może okazać się podjęcie wyżej wymienionych działań i konsultacja ze specjalistą. Nie wolno bagatelizować pierwszych objawów, ponieważ uzależnienie może zacząć przynosić coraz bardziej negatywne skutki, zarówno te zdrowotne, jak i finansowe.