Depresja sezonowa określana jest często również jako choroba afektywna sezonowa (SAD). Wraz z nadejściem pierwszych jesiennych chłodów dni stają się coraz krótsze, a niebo pochmurne. Sezonowe zaburzenie znane również jako smutek zimowy/świąteczny. Warto jednak rozróżnić, czy obniżony poziom nastroju to przejściowa jesienna chandra związana z mniejszą ilością światła słonecznego i deszczową aurą, czy poważniejszy problem. Może to być złożone zaburzenie, powodujące wiele objawów, takich jak: letarg, niepokój, bezsenność. Może wahać się od łagodnego do wyniszczającego i wymagającego profesjonalnej pomocy. Czym jest depresja sezonowa, jakie są jej przyczyny, objawy i w jaki sposób najlepiej sobie z nią poradzić?
Choroba afektywna. Czym jest depresja?
Depresja to powszechnie stosowane określenie na zaburzenie afektywne, czyli zaburzenie nastroju, którego głównym objawem jest długotrwałe obniżenie nastroju związane z dojmującym uczuciem smutku i przygnębienia. Do podstawowych objawów depresji można zaliczyć: utratę zdolności do odczuwania przyjemności z czynności, które dotąd były dla nas przyjemne, zmniejszeniem energii, większym zmęczeniem i trudnościami w wykonywaniu podstawowych obowiązków, nawet jeśli są one stosunkowe proste. By taki stan mógł zostać określony długotrwałym stanem, musi trwać przynajmniej 2 tygodnie, a objawy choroby muszą towarzyszyć doświadczającej go osobie przez większość czasu. Ponadto przebieg depresji wiąże się najczęściej z zaburzeniami snu, szczególnie z bezsennością, zaburzenia łaknienia zmniejszonymi możliwościami koncentracji, uporczywym poczuciem winy. Dodatkowo osoba cierpiąca na depresję boryka się z obniżoną samooceną, pesymistycznymi wizjami przyszłości, a w najgorszych przypadkach – z myślami i tendencjami samobójczymi. Na ogół depresja ma charakter nawrotowy, czyli po jednym epizodzie trwającym najczęściej kilka tygodni przychodzi długi czas remisji, może utrudniać codzienne funkcjonowanie, po czym następuje kolejny epizod depresji.
Triada depresji Becka
Negatywna triada poznawcza w przejrzysty sposób pozwala zrozumieć mechanizm depresji. Twórcą triady jest Aron Becka (jeden z najwybitniejszych autorów terapii poznawczej) jest fakt, że depresja dotyka obszar poznawczy.
Triada charakteryzuje się trzema głównymi, podstawowymi negatywnymi założeniami (przekonania poznawcze), dotyczącymi własnej osoby, innych ludzi i przyszłości. Podczas depresji ludzie myślą o sobie w negatywny sposób – wierzą, że są wadliwi, niedostateczni i bezwartościowi. W depresji ludzie są niezadowoleni ze swojej obecnej sytuacji życiowej, wierzą, że świat stawia im nieuzasadnione wymagania. Myśli dotyczące innych, związane są z ich nieżyczliwością, brakiem zrozumienia i wsparcia. Sądy na temat wizji przyszłości, są skrajnie negatywne i pozbawione nadziei. W stanach depresji osoby pesymistycznie oceniają swoją zdolność do osiągnięcia pożądanych wyników.
Negatywna triada poznawcza zakłada się, że główną cechą wszystkich typów zaburzeń nastroju są przekonania. Oznacza to, że inne aspekty depresji, jak m.in somatyczne (np. problemy ze snem), zaburzenia motywacji (np. bierność i wycofanie) oraz zaburzenia afektywne (np. nasilony smutek) są wynikiem negatywach założeń osób cierpiących na depresję.
Jesienny smutek. Czym jest depresja sezonowa?
Depresja sezonowa (SAD, seasonal affective disorder) to podtyp afektywnego zaburzenia depresyjnego, czyli jeden z rodzajów depresji. Jego wyróżnikiem jest cykliczny, sezonowo-nawrotowy przebieg, co oznacza, że pierwsze epizody depresyjne występują u pacjenta zazwyczaj późną jesienią bądź wczesną zimą i trwają aż do wiosny, kiedy następuje poprawa nastroju i ogólnego stanu. W niektórych, choć bardzo rzadkich sytuacjach, zdarza się, że objawy choroby pojawiają się wiosną i latem, natomiast to właśnie jesienią i zimą ma się do czynienia z remisją.
Jak często występuje depresja sezonowa?
Przyjmuje się, że depresja jesienna albo depresja zimowa jest stosunkowo powszechną chorobą. Częstotliwość jej występowania różni się w poszczególnych populacjach w zależności od szerokości geograficznej. Największe rozpowszechnienie SAD zostało zaobserwowane na wyższych szerokościach geograficznych. Według szacunków, w strefie umiarkowanej sezonowa choroba afektywna dotyczy 4% społeczeństwa, a w obszarach, w których występuje większy niedobór światła słonecznego, odsetek ten zwiększa się nawet do 10%. Co więcej, ryzyko zachorowania jest większe w przypadku osób, które migrują z niższych na wyższe wysokości geograficzne. Ponadto osobami cierpiącymi na chorobę afektywną sezonową są aż 4 razy częściej kobiety niż mężczyźni. Częstotliwość występowania SAD zdaje się zmniejszać wraz z wiekiem.
Co powoduje depresję sezonową (ang. sad)?
Za główne przyczyny depresji uważa się cykliczne zmiany długości dnia i nocy oraz intensywności światła słonecznego, stąd też nawroty są obserwowane w konkretnych porach roku. W pewnym stopniu do wystąpienia SAD mogą przyczynić się również kwestie genetyczne, lecz do tej pory nie wykazano genu, którego mutacja miałaby mieć bezpośredni wpływ na rozwój choroby. Tak jak w przypadku typowego przebiegu depresji, w SAD zauważa się spadek poziomu serotoniny w mózgu i zaburzenia innych neuroprzekaźników, takich jak noradrenalina, dopamina oraz melatonina. Serotonina i melatonina odpowiadają za utrzymanie codziennego rytmu organizmu mającego związek z sezonowym cyklem noc–dzień. Osoby cierpiące na depresję sezonową borykają się ze zmianami w ich stężeniu, stąd też prawidłowy rytm sen–czuwanie zostaje zaburzony. To z kolei prowadzi do powstawania trudności w adaptacji do sezonowych zmian w długości dnia, wystąpienia zaburzeń snu, nastroju i zachowania. Warto wspomnieć też o roli witaminy D, której niedobór, choć nie najważniejszy dla rozwoju powstania depresji, może wpłynąć na pogorszenie przebiegu i reakcji na ewentualne leczenie. Witamina D jest uważana za ważną dla promowania aktywności serotoniny. Poza witaminą D spożywaną z pokarmem, organizm wytwarza ją na skutek ekspozycji promieni słonecznych na skórę. Gdy ilość światła dziennego jest mniejsza, osoby z SAD mogą mieć mniejsze stężenie tej witaminy w organizmie, przez co aktywność serotoniny staje się dodatkowo utrudniona.
Choroba afektywna sezonowa. Objawy depresji sezonowej
Objawy depresji sezonowej nie różnią się znacząco od tych obserwowanych w przypadku depresji o typowym przebiegu. Przy SAD z epizodami w okresie jesienno-zimowym częściej spotyka się jednak wycofanie społeczne, tak zwaną „społeczną hibernację”, a także atypowe objawy, takie jak zwiększona senność, zwiększony apetyt (szczególnie na słodkie pokarmy), a co za tym idzie, zwiększenie masy ciała. W przypadku rzadziej występujących epizodów w okresie wiosenno-letnim charakterystyczna jest bezsenność, spadek apetytu i zmniejszenie masy ciała, lęk, niepokój i pobudzenie oraz tendencja do zachowań agresywnych. Możliwe objawy somatyczne depresji sezonowej to senność, ciągłe poczucie zmęczenia czy kłopoty z koncentracją.
W jaki sposób rozpoznać depresję sezonową?
Nie istnieje jeden uniwersalny test umożliwiający rozpoznanie depresji sezonowej. Do postawienia diagnozy konieczne jest spełnienie przez pacjenta kryteriów charakterystycznych dla zaburzeń depresyjnych nawracających. Muszą one też pojawiać się cyklicznie w sezonie jesienno-zimowym bądź wiosenno-letnim. Warto wspomnieć o tym, że objawy nie muszą pojawiać się co roku, choć najczęściej właśnie tak się dzieje. Lekarz może zadać pacjentowi dwa pytania służące za tzw. test przesiewowy:
- Czy w ciągu ostatniego miesiąca odczuwał/odczuwała Pan/Pani zmniejszenie zainteresowań lub osłabienie odczuwania przyjemności?
- Czy w ciągu ostatniego miesiąca czuł/czuła się Pan/Pani smutny/smutna, przygnębiony/przygnębiona, miał/miała poczucie braku nadziei?
W przypadku odpowiedzi twierdzącej na co najmniej jedno z pytań, diagnostykę należy pogłębić i najlepiej zalecić pacjentowi konsultację z psychiatrą bądź psychoterapeutą. Najpowszechniej stosowana jest wspomniana już skala Becka. Testy nie zastąpią jednak wnikliwego badania psychologicznego, które musi polegać w największej mierze na rozmowie z pacjentem i obserwacji jego zachowania w czasie wizyty. Ostateczną diagnozę stawia się, jeśli minimum przez 2 tygodnie występują co najmniej 2 z 3 objawów, do których należą: obniżenie nastroju, anhedonia, czyli wspomniana wcześniej nieumiejętność cieszenia się tym, co dotychczas było źródłem radości oraz zmniejszenie energii. Ponadto muszą zostać stwierdzone przynajmniej dwa objawy z następujących: trudności z koncentracją i uwagą, obniżona samoocena, poczucie winy, widzenie przyszłości w czarnych barwach, myśli i zachowania samobójcze, zaburzenia snu o różnym charakterze i zaburzenia apetytu, także o różnym charakterze. Istotne przy rozpoznaniu nawracającej depresji jest występowanie między kolejnymi epizodami minimum dwumiesięcznych przerw od zaburzeń nastroju. W przypadku depresji sezonowej to kryterium jest spełnione automatycznie, bowiem objawy pojawiają się jedynie w konkretnej porze roku.
Na czym polega leczenie depresji sezonowej? Psychoterapia i fototerapia
Po postawieniu prawidłowej diagnozy, pacjent powinien dowiedzieć się, jak radzić sobie z depresją sezonową. Ze względu na to, że najbardziej prawdopodobną przyczynę występowania zaburzeń o takim charakterze stanowi zmniejszenie ilości światła słonecznego, które zachodzi w okresie jesienno-zimowym, uznaną i rekomendowaną metodą leczenia SAD, poprawiające dobre samopoczucie jest fototerapia. Sposób ten jest stosowany od lat 80. XX wieku. W jego przypadku konieczne jest wykonywanie w godzinach porannych codziennie bądź co drugi dzień zabiegów naświetlania światłem o natężeniu od 2500 do 10 000 luksów. Przy najniższych wartościach natężenia czas naświetlania powinien wynosić mniej więcej 2 godziny, natomiast przy najwyższych wartościach – pół godziny. Ważne jest, by lampa do fototerapii znajdowała się na wysokości oczu pacjenta. Taka terapia trwa na ogół między 2 a 3 tygodnie. Jej efektem jest zmniejszenie stężenia substancji uznawanej za depresjogenną, czyli melatoniny. Fototerapia uchodzi za bezpieczną metodę, lecz w przypadku osób ze zdiagnozowanymi chorobami narządu wzroku ważne jest uprzednie przeprowadzenie konsultacji okulistycznej w celu wykluczenia przeciwwskazań do stosowania silnego światła bezpośrednio na oczy. Należy również pamiętać, że osoby przyjmujące leki, które zwiększają wrażliwość na światło słoneczne, mogą wymagać skorzystania z alternatywnych metod leczenia bądź przeprowadzenia terapii pod nadzorem specjalisty. W innych przypadkach można zakupić lampę do fototerapii, by wykonywać zabieg w warunkach domowych.
Inna metodą leczenie depresji sezonowej jest psychoterapia. W tym przypadku za najskuteczniejszą uchodzi terapia poznawczo-behawioralna (CBT, cognitive behavioral therapy). Jej rola to pomoc pacjentom w nauce odnajdywania się w trudnych sytuacjach. Powstała nawet specjalna forma CBT dla osób ze zdiagnozowaną depresją sezonową (CBT-SAD). Najczęściej sesje mają miejsce 2 razy w tygodniu przez 6 tygodni. W ich trakcie terapeuta skupia się na zastąpieniu negatywnych myśli pacjentów związanych z okresem jesienno-zimowym bardziej pozytywnymi. W CBT-SAD stosowany jest także proces nazywany aktywizacją behawioralną pomagającą pacjentom w planowaniu przyjemnych dla nich, zajmujących czynności w trakcie dnia,. Według badań obie wymienione dotychczas metody leczenia są skuteczne w łagodzeniu objawów depresji sezonowej. Szybszy efekt można zaobserwować w przypadku korzystania z fototerapii, natomiast bardziej długotrwałe korzyści przynosi psychoterapia. Metody te można bez obaw ze sobą łączyć.
W SAD, tak samo jak w innych rodzajach depresji, występują zaburzenia aktywności serotoniny. W związku z tym w leczeniu depresji sezonowej wykorzystuje się leki przeciwdepresyjne zwane selektywnymi inhibitorami wychwytu zwrotnego serotoniny, czyli SSRI. W skład tych stosowanych powszechnie wchodzą fluoksetyna, citalopram, sertralina, paroksetyna i escitalopram. W przypadku SAD za najskuteczniejszy środek uchodzi jednak bupropion, który jest używany nie tylko do leczenia objawów, lecz również do zapobiegania nawrotom epizodów. Bupropion jest inhibitorem zwrotnego wychwytu noradrenaliny i dopaminy w ośrodkowym układzie nerwowym, stąd też jego przyjmowanie wpływa na wzrost poziomu wymienionych neuroprzekaźników w mózgu. Uchodzi on za substancję bezpieczną, jednak tak samo jak w przypadku stosowania leków przeciwdepresyjnych, pacjenci muszą liczyć się z możliwością wystąpienia skutków ubocznych.
Mając na uwadze wymienioną wyżej rolę witaminy D, w okresie od października do kwietnia zalecana jest jej suplementacja w dawce 800–2000 IU/dobę, w zależności od masy ciała i diety. Z pokarmem jest przyjmowania przede wszystkim w drożdżach, grzybach, tłustych rybach morskich, olejach rybich, jajach oraz wątróbce.
Osoby cierpiące na depresję sezonową powinny otrzymywać wsparcie od bliskich osób. Osoba cierpiąca ma ciągłe poczucie beznadziei i bezsilności, a brak zrozumienia wpływa na pogorszenie jego stanu. Obwinia się o to, że nie jest w stanie wykonywać prostych czynności, na skutek czego negatywne błędne koło nasila się i zwiększa się poziom poczucia winy. Dlatego tak ważne jest zadbanie o zapewnienie osobie chorej odpowiedniej ilości spotkań towarzyskich i empatii, by nie czuła się ona samotna. Dodatkowe kroki, które warto podjąć w przypadku wystąpienia depresji sezonowej, to wykonywanie aktywności fizycznej, medytacja, stosowanie technik relaksacyjnych, aromaterapia, unikanie ciemnych pomieszczeń i wychodzenie na spacery w słoneczne dni. Metody te mogą jednak tylko wspomóc leczenie i nie zastąpią konsultacji lekarskiej, która powinna być pierwszym wyborem w przypadku wystąpienia niepokojących objawów.
Czy depresję sezonową da się wyleczyć całkowicie?
Mając na uwadze, że sezonowa depresja to podtyp zaburzeń depresyjnych nawracających o przewlekłym, nawrotowym przebiegu, całkowite wyleczenie następuje wyjątkowo rzadko. Najlepsze, co może zrobić chory, to zadbanie o dobrze dobraną terapię, stosowanie się do zaleceń lekarza oraz dbanie o higieniczny tryb życia. Te czynniki mogą mu ułatwić funkcjonowanie na przyzwoitym poziomie. SAD jest schorzeniem specyficznym, którego czas wystąpienia da się przewidzieć, stąd też warto podejmować działania profilaktyczne w spodziewanym okresie nawrotu choroby.Warto rozpocząć oddziaływania psychoterapeutyczne, które przyczynią się to do zdecydowanej poprawy jakości życia i zmniejszą ryzyko nawrotu.
