Techniki doświadczeniowe w CBT

„Rozumiem to logicznie. Wiem, że to nie ma sensu, ale wciąż czuję ten sam lęk”.

To zdanie, które w gabinecie psychoterapeutycznym pada niezwykle często. Pacjenci trafiający na terapię poznawczo-behawioralną (CBT) słusznie oczekują pracy nad zmianą myślenia. Jednak zarówno praktyka kliniczna, jak i badania pokazują, że sama zmiana na poziomie intelektualnym („zimne poznanie”) to czasem za mało, by trwale zmienić reakcje emocjonalne („gorące poznanie”).

Współczesna terapia poznawczo-behawioralna coraz wyraźniej odchodzi od uproszczonego wizerunku terapii opartej wyłącznie na „racjonalnej rozmowie”. W odpowiedzi na zjawisko rozdźwięku między głową a sercem, nurt ten systematycznie integruje techniki doświadczeniowe. Nie są one odejściem od modelu poznawczego, lecz jego potężnym rozszerzeniem, pozwalającym „przepisać” nie tylko myśli, ale i reakcje fizjologiczne oraz emocjonalne.

Dlaczego sama rozmowa czasem nie wystarcza?

Fundamentem CBT jest założenie, że sposób interpretowania doświadczeń wpływa na emocje i zachowanie. Klasyczna restrukturyzacja poznawcza (analiza dowodów, dyskusja sokratejska) świetnie sprawdza się w pracy z przekonaniami deklaratywnymi – tymi, które pacjent jest w stanie zwerbalizować i poddać logicznej obróbce.

Problem pojawia się, gdy mamy do czynienia z tzw. przekonaniami emocjonalnie zakorzenionymi (ang. hot cognitions). Są to struktury pamięciowe, które są odczuwane jako prawdziwe, nawet jeśli stoją w sprzeczności z posiadaną wiedzą. Techniki doświadczeniowe służą właśnie do tego, by „przekonać” układ limbiczny do nowej wiedzy, której kora przedczołowa jest już świadoma.

1. Różnica między „wiedzą” a „przekonaniem”

CBT od dawna rozróżnia:

• przekonania deklaratywne (wiedza) – to, co pacjent wie i potrafi logicznie uzasadnić,
• przekonania emocjonalnie zakorzenione – to, co jest odczuwane jako prawdziwe, nawet jeśli stoi w sprzeczności z wiedzą.

2. Dostęp do „gorących” procesów poznawczych

W wielu zaburzeniach (depresja, lęk społeczny, zaburzenia osobowości, PTSD) kluczową rolę odgrywają:

• silnie emocjonalne oceny siebie,
• automatyczne przewidywania zagrożenia,
• utrwalone interpretacje relacji z innymi.

Kluczowe narzędzia doświadczeniowe w CBT

Współczesna terapia poznawczo-behawioralna dysponuje zestawem precyzyjnych narzędzi, które angażują uwagę, ciało, wyobraźnię i pamięć autobiograficzną. Oto trzy filary pracy doświadczeniowej w CBT:

1. Praca z krzesłami (Chairwork) – dialog w przestrzeni

Choć technika ta historycznie kojarzona jest z terapią Gestalt, w CBT przeżywa obecnie renesans, głównie za sprawą prac dr. Matthew Pugha. W ujęciu poznawczo-behawioralnym technika ta jest ściśle podporządkowana celom poznawczym. Nie chodzi tu o samo katharsis, ale o restrukturyzację poznawczą w ruchu. Pacjent przechodząc fizycznie między pozycjami, wypowiada argumenty z każdej perspektywy. Ten ruch:

• wzmacnia uwagę selektywną,
• ułatwia zmianę punktu widzenia,
• sprzyja większej elastyczności poznawczej.

Fizyczna zmiana miejsca i „odegranie” różnych perspektyw pozwala na zewnętrzną reprezentację konfliktów wewnętrznych. W CBT najczęściej stosujemy:

• Restrukturyzacje poznawczą w formie dialogu. W klasycznym CBT restrukturyzacja polega na analizie dowodów za i przeciw przekonaniu. W wersji doświadczeniowej:
• jedno krzesło reprezentuje przekonanie problemowe (np. „Jeśli się odezwę, zostanę skrytykowana”),
• drugie krzesło reprezentuje alternatywną, bardziej realistyczną interpretację.

• Dialog dwu-krzesłowy (rozwiązywanie ambiwalencji): Idealny w pracy z konfliktami typu „Chcę zmiany” vs. „Zmiana jest niebezpieczna”. Pozwala wyodrębnić sprzeczne linie myślenia i doprowadzić do ich integracji, zamiast utknięcia w ruminacjach.

• Dialog z pustym krzesłem (perspektywa interpersonalna): Używany do aktywowania znaczeń związanych z ważnymi osobami lub do personifikacji negatywnego przekonania (np. krytyka wewnętrznego).

• Wchodzenie w role (Role-play): Pozwala testować nowe zachowania i przekonania „na gorąco”, w bezpiecznych warunkach gabinetu.

2. Przeformułowanie wyobrażeniowe (Imagery Rescripting, ImRs)

To obecnie jedna z najbardziej obiecujących technik, szczególnie w leczeniu lęku społecznego, PTSD czy zaburzeń odżywiania.

W klasycznym CBT Imagery Rescripting skupia się na modyfikacji konkretnych, zniekształconych znaczeń nadanych trudnym wspomnieniom. Jeśli pacjent posiada wspomnienie, które stanowi źródło jego kluczowego przekonania (np. „Jestem słaby”), terapeuta pomaga mu wejść w to wyobrażenie i wprowadzić nową, korygującą informację – np. perspektywę dorosłego „Ja”, który potrafi się obronić lub inaczej zinterpretować sytuację.

3. Eksperyment behawioralny jako doświadczenie

Często zapominamy, że klasyczny eksperyment behawioralny to czysta technika doświadczeniowa. Jeśli pacjent z lękiem panicznym boi się, że przyspieszone bicie serca doprowadzi do zawału, samo tłumaczenie fizjologii jest mało skuteczne.

Poproszenie pacjenta, by w gabinecie celowo wywołał objawy (np. poprzez hiperwentylację czy bieg w miejscu) i doświadczył, że zawał nie następuje, jest potężnym narzędziem zmiany. To uczenie się przez ciało – najgłębsza i najtrwalsza forma weryfikacji hipotez.

Mechanizmy zmiany – dlaczego to działa?

Dlaczego włączenie ciała i wyobraźni przyspiesza proces terapeutyczny? Literatura przedmiotu (Pugh, 2017; Bell et al., 2020) wskazuje na kilka kluczowych mechanizmów:

1. Aktywacja „gorących” struktur (ang. Emotional activation): Aby zmienić strukturę emocjonalną, trzeba ją najpierw aktywować. Techniki doświadczeniowe pozwalają na pracę z przekonaniami w stanie realnego pobudzenia emocjonalnego, a nie tylko „na chłodno”.

2. Decentracja poznawcza: Fizyczne „oddzielenie” myśli od osoby (np. posadzenie krytycznej myśli na pustym krześle) sprzyja zauważeniu, że myśli są jedynie zdarzeniami mentalnymi, a nie faktami.

3. Konkurencja w wydobywaniu (ang. Retrieval competition): Tworząc silne, obrazowe nowe doświadczenie (np. zwycięskiej obrony w wyobraźni), tworzymy nową ścieżkę pamięciową. W przyszłych sytuacjach stresowych ten nowy ślad ma szansę „wygrać” konkurencję z starym, lękowym wzorcem.

Dla kogo techniki doświadczeniowe są szczególnie pomocne?

Z perspektywy CBT chairwork bywa szczególnie użyteczne, gdy:

• zmiana poznawcza pozostaje wyłącznie intelektualna,
• występują silne, utrwalone przekonania kluczowe,
• dominują ruminacje lub sztywne style myślenia,
• emocje są unikane lub nadmiernie kontrolowane,
• standardowe techniki przynoszą ograniczony efekt.

CBT jako terapia angażująca całe doświadczenie

Współczesna CBT coraz wyraźniej odchodzi od uproszczonego obrazu terapii „racjonalnej rozmowy”. To podejście, które:

• respektuje rolę emocji,
• wykorzystuje doświadczenie jako narzędzie zmiany,
• pozostaje jednocześnie precyzyjne, empiryczne i ustrukturyzowane.

Techniki doświadczeniowe – w tym praca z krzesłami – nie są odejściem od CBT. Są jej naturalnym rozwinięciem, odpowiadającym na realne potrzeby pacjentów. Jeżeli jesteś zainteresowany/a rozwinięciem technik doświadczeniowych w swojej pracy psychoterapeutycznej zapraszam do kontaktu – superwizja CBT

Bibliografia:

1. Bell, T., Montague, J., Elander, J., & Pugh, M. (2020). “It’s a lot more powerful than just talking”: The experience of chairwork from the perspective of the client. The Cognitive Behaviour Therapist, 13, e15.

2. Janssen, H. (2025). Imagery-Focused Cognitive Behavioral Therapy: Feasibility and Effectiveness. Journal of Behavior Therapy and Experimental Psychiatry, 86, 101-112.

3. Pugh, M. (2017). Chairwork in cognitive behavioural therapy: A narrative review. Cognitive Behaviour Therapy, 46(6), 439-457.

4. Pugh, M. (2019). Cognitive Behavioural Chairwork: Distinctive Features. Routledge.

5. Pugh, M., Bell, T., & Waller, G. (2021). Attitudes and applications of chairwork amongst CBT therapists: a preliminary survey. The Cognitive Behaviour Therapist, 14, e21.

6. Vyskocilova, J., & Prasko, J. (2012). Emotional processing strategies in cognitive behavioral therapy. Activitas Nervosa Superior Rediviva, 54(4), 143-152.