Empatia to jedna z najważniejszych umiejętności społecznych, która pozwala nam rozumieć i odczuwać emocje innych ludzi. Większość z nas uważa ją za pozytywną cechę, która buduje więzi i pomaga w relacjach. Jednak czy zawsze jest używana w dobrej wierze? Czy można wykorzystać zdolność rozumienia cudzych uczuć do osiągnięcia własnych celów?
Dziś przyjrzymy się zjawisku empatii instrumentalnej – formie empatii, która służy przede wszystkim osobie, która jej używa. Omówimy też, jak wygląda to zagadnienie w kontekście osobowości borderline, gdzie relacja z empatią bywa szczególnie skomplikowana.
Czym jest empatia instrumentalna?
Empatia instrumentalna to zdolność do rozumienia i przewidywania emocji innych ludzi, wykorzystywana głównie w celu osiągnięcia własnych korzyści. W odróżnieniu od empatii autentycznej, która rodzi się z naturalnej troski o drugą osobę, empatia instrumentalna jest świadomie stosowanym narzędziem.
Wyobraźmy sobie sytuację: kolega z pracy przychodzi do nas zdenerwowany po trudnej rozmowie z szefem. Osoba z autentyczną empatią naturalnie poczuje współczucie i zaoferuje wsparcie. Natomiast ktoś używający empatii instrumentalnej może rozpoznać tę trudną sytuację i wykorzystać ją – na przykład do zdobycia informacji o planach szefa lub do przedstawienia się w korzystnym świetle.
Kluczowa różnica polega na intencji. Empatia autentyczna koncentruje się na dobru drugiej osoby, podczas gdy empatia instrumentalna – uwzględnia korzyści własne.
Jak rozpoznać empatię instrumentalną w codziennym życiu?
Identyfikacja empatii instrumentalnej może być trudna, ponieważ na pierwszy rzut oka wygląda jak zwykła troska. Istnieje jednak kilka charakterystycznych sygnałów:
Empatia „na pokaz” – osoba okazuje zrozumienie i wsparcie głównie w obecności innych ludzi lub w sytuacjach, gdy może to zostać zauważone i docenione.
Zmienne zaangażowanie – poziom empatii drastycznie się zmienia w zależności od tego, co dana osoba może zyskać w konkretnej sytuacji.
Manipulacja emocjami – wykorzystywanie wiedzy o cudzych uczuciach do wywierania wpływu, zmiany decyzji lub uzyskania przychylności.
Aby sprawdzić, czy ktoś używa empatii instrumentalnie, warto zadać sobie trzy pytania:
- Czy ta osoba okazuje empatię równie często, gdy nikt tego nie widzi?
- Czy jej wsparcie jest bezinteresowne, czy zawsze prowadzi do jakiejś prośby lub oczekiwania?
- Czy poziom jej zaangażowania zmienia się w zależności od mojej użyteczności dla niej?
Kluczowe sygnały ostrzegawcze empatii instrumentalnej
W zachowaniu:
- Empatia pojawia się głównie w obecności innych osób.
- Wsparcie emocjonalne zawsze poprzedza prośby o przysługi.
- Brak zainteresowania twoimi problemami, gdy osoba nic nie zyskuje.
- Dramatyczne zmiany w poziomie zaangażowania w zależności od sytuacji.
W komunikacji:
- Używanie fraz typu „przecież ci pomagałem” jako argumentu w sporach.
- Przypominanie o swojej empatii w momencie, gdy czegoś druga osoba potrzebuje.
- Powierzchowne, szablonowe reakcje na twoje emocje.
- Szybkie zmiany tematu, gdy twoje problemy stają się „niewygodne”.
W relacji:
- Czujesz się zobowiązany/a do odwzajemnienia każdego gestu.
- Masz wrażenie, że twoje emocje są „notowane” i później wykorzystywane.
- Osoba zna twoje słabe punkty i używa ich w konfliktach.
- Wsparcie pojawia się tylko wtedy, gdy ty jesteś w dobrej sytuacji do pomagania.
Empatia instrumentalna a osobowość borderline
Zaburzenie osobowości borderline (BPD) charakteryzuje się intensywnymi, niestabilnymi relacjami interpersonalnymi, zaburzoną tożsamością oraz silnym lękiem przed porzuceniem. Osoby z borderline często doświadczają tak zwanego „paradoksu empatii”.
Ten paradoks polega na tym, że ludzie z BPD potrafią bardzo intensywnie odczuwać emocje innych – czasem nawet silniej niż osoba, która te emocje pierwotnie przeżywa. Jednak jednocześnie mogą mieć trudności z właściwą interpretacją tych uczuć i odpowiednią reakcją.
Czy osoby z borderline częściej używają empatii instrumentalnej? Odpowiedź nie jest jednoznaczna. Ważne jest rozróżnienie między nieświadomym, reaktywnym zachowaniem a celową manipulacją. Osoba z BPD może wykorzystywać swoją zdolność czytania emocji w sposób, który pomaga jej unikać porzucenia lub otrzymać potrzebne wsparcie, ale często dzieje się to nieświadomie, jako mechanizm przetrwania.
Na przykład, osoba z borderline może intensywnie pocieszać przyjaciela po rozstaniu, ale głównie dlatego, że obawia się, że jeśli nie będzie wystarczająco pomocna, przyjaciel może się od niej oddalić. To nie jest zimna kalkulacja, ale raczej desperacka próba utrzymania relacji.
Empatia instrumentalna a inne typy osobowości
Empatia instrumentalna pojawia się szczególnie często u osób z cechami tzw. Ciemnej Triady: psychopatii, narcyzmu i makiawelizmu. W tych przypadkach wykorzystanie empatii jest bardziej świadome i celowe.
Psychopatia charakteryzuje się brakiem empatii emocjonalnej przy zachowanej empatii poznawczej. Osoby z cechami psychopatycznymi mogą doskonale odczytywać emocje innych i przewidywać ich reakcje, ale brakuje im emocjonalnej reakcji na cudze cierpienie. To pozwala im na zimne wykorzystywanie wiedzy o cudzych uczuciach.
Narcyzm wiąże się z używaniem empatii przede wszystkim do podtrzymywania własnego wizerunku i zdobywania podziwu. Narcyz potrafi być bardzo czuli na potrzeby innych, gdy służy to ich interesom, ale równie szybko tracą to zainteresowanie, gdy przestaje być im potrzebne.
Makiawelizm to skłonność do manipulowania innymi dla osiągnięcia własnych celów. Osoby o wysokim poziomie makiawelizmu traktują empatię jako narzędzie strategiczne, często bez względu na koszty emocjonalne dla innych.
Różnica między borderline a tymi typami osobowości jest istotna. Podczas gdy osoby z BPD często działają z desperacji i lęku przed porzuceniem, te z Ciemnej Triady zazwyczaj kierują się chłodną kalkulacją i brakiem autentycznej troski o innych. Pamiętaj, że każdy typ osobowości znajduję się na kontinuum, nawet osoby narcystyczne są zdolne nauczyć się empatii, samoświadomości i budowania zdrowszych relacji międzyludzkich.
Trauma a empatia instrumentalna
Trauma może prowadzić do zwiększenia empatii instrumentalnej jako mechanizmu przetrwania. Osoby, które doświadczyły traumy, często rozwijają wyostrzoną zdolność do „czytania” emocji innych, aby przewidzieć potencjalne zagrożenia lub manipulować sytuacjami na swoją korzyść. Ta hiperwrażliwość na sygnały emocjonalne może służyć jako system wczesnego ostrzegania. Ból i traumatyczne doświadczenia mogą utrudniać budowanie autentycznych, głębokich relacji, prowadząc do powierzchownych lub manipulacyjnych wzorców interakcji.
Po traumie ludzie mogą nauczyć się używać empatii instrumentalnej do:
- Unikania konfliktów poprzez przewidywanie reakcji innych.
- Kontrolowania sytuacji społecznych.
- Chronienia się przed dalszymi krzywdami.
- Zdobywania akceptacji i bezpieczeństwa.
Jak się chronić przed empatią instrumentalną?
Ochrona przed empatią instrumentalną wymaga rozwijania pewnych umiejętności i nawyków:
Ustalanie granic to fundament zdrowych relacji. Należy jasno komunikować swoje potrzeby i oczekiwania, a także nie bać się mówić „nie”, gdy ktoś próbuje nas wykorzystać.
Rozpoznawanie własnych emocji pomaga zauważyć, kiedy ktoś próbuje nimi manipulować. Warto regularnie zastanawiać się nad swoimi uczuciami i reakcjami w różnych sytuacjach.
Rozmowa i asertywność pozwalają bezpośrednio rozwiązywać problemy zamiast pozwalać na ich eskalację przez manipulacje.
Pomocne może być także obserwowanie wzorców zachowań innych ludzi. Jeśli ktoś konsekwentnie okazuje empatię tylko wtedy, gdy może z tego skorzystać, warto zachować ostrożność w relacji z tą osobą.
Kiedy warto skorzystać z pomocy specjalisty? Jeśli czujesz, że jesteś często wykorzystywany w relacjach, masz trudności z rozpoznawaniem manipulacji lub sam masz problem z autentycznym wyrażaniem empatii, warto rozważyć terapię – psychoterapia online. Proces terapeutyczny może pomóc w rozwijaniu zdrowych wzorców relacyjnych i lepszym rozumieniu własnych potrzeb.
Rozwój emocjonalny i autentyczna empatia
Podczas gdy empatia instrumentalna skupia się na wykorzystaniu zrozumienia emocji innych dla własnych celów, rozwój autentycznej empatii przynosi korzyści wszystkim stronom relacji. Autentyczna empatia opiera się na trzech głównych komponentach.
Empatia poznawcza to zdolność do intelektualnego zrozumienia perspektywy drugiej osoby. Możemy ją rozwijać poprzez aktywne słuchanie, zadawanie pytań o uczucia innych i próbę spojrzenia na sytuacje z różnych punktów widzenia.
Empatia emocjonalna polega na rzeczywistym odczuwaniu podobnych emocji do tych, które przeżywa druga osoba. Ten rodzaj empatii rozwija się naturalnie, gdy pozwalamy sobie na większą otwartość emocjonalną i nie blokujemy własnych uczuć.
Empatia współczująca to najwyższa forma empatii, która łączy zrozumienie z motywacją do pomagania. Charakteryzuje się spontaniczną chęcią ulżenia cierpieniu innych, bez oczekiwania korzyści dla siebie.
Różnica między empatią autentyczną a instrumentalną widoczna jest szczególnie w motywacji. Autentyczna empatia rodzi się z naturalnej potrzeby połączenia z drugim człowiekiem, podczas gdy instrumentalna służy realizacji własnych celów.
Przydatne ćwiczenie
Spróbuj przez tydzień obserwować swoje relacje interpersonalne. Zadawaj sobie pytania:
- Kiedy okazuję empatię innym? Czy robię to spontanicznie, czy w określonych sytuacjach?
- Jak reaguję, gdy ktoś potrzebuje wsparcia, a ja jestem zmęczony lub zestresowany?
- Czy potrafię odróżnić swoje potrzeby od potrzeb innych ludzi?
To ćwiczenie może pomóc w lepszym zrozumieniu własnych wzorców empatycznych i rozwijaniu bardziej autentycznych relacji.
Empatia instrumentalna w różnych kontekstach życiowych
Instrumentalna empatia nie ogranicza się tylko do relacji osobistych – pojawia się również w środowisku zawodowym, rodzinnym i społecznym, przyjmując różne formy w zależności od kontekstu.
W miejscu pracy empatia instrumentalna może przejawiać się w strategicznym okazywaniu wsparcia kolegom przed ważnymi decyzjami kadralnymi, manipulowaniu emocjami zespołu dla osiągnięcia celów biznesowych czy wykorzystywaniu trudnych sytuacji życiowych współpracowników do zdobycia przewagi konkurencyjnej.
W relacjach rodzinnych może przyjąć formę warunkowego okazywania miłości i wsparcia – na przykład rodzic, który okazuje czułość dziecku tylko wtedy, gdy to przynosi mu społeczne uznanie, lub dorosłe dziecko, które nagle staje się bardzo troskliwe wobec starszych rodziców w momencie, gdy zaczyna myśleć o spadku.
W związkach partnerskich empatia instrumentalna często przejawia się jako „bomba miłosna” na początku relacji – intensywne okazywanie zrozumienia i wsparcia w celu zdobycia partnera, a następnie stopniowe wycofywanie się z tego zachowania. Może również występować jako selektywne wsparcie emocjonalne w zamian za ustępstwa czy przysługi.
W kontekście społecznym widzimy ją w zachowaniach polityków, którzy okazują empatię głównie podczas kampanii wyborczych, czy w działaniach organizacji, które pokazują troskę o określone grupy społeczne jedynie w celach wizerunkowych.
Rozpoznanie tych wzorców w różnych kontekstach pomaga w budowaniu bardziej świadomych i zdrowych relacji we wszystkich sferach życia. Kluczowe jest zwracanie uwagi na stałość i bezinteresowność okazywanego wsparcia emocjonalnego.
Najważniejsze wnioski
Empatia, choć generalnie pozytywna, nie zawsze jest używana w dobrej wierze. Warto nauczyć się rozpoznawać sytuacje, w których staje się ona narzędziem manipulacji, a nie autentycznym wyrazem troski.
Osoby z zaburzeniem osobowości borderline mogą mieć trudności z empatią, ale nie zawsze wynika to z chęci manipulowania innymi. Częściej jest to rezultat głębokich lęków i trudności w regulacji emocji.
Kluczem do zdrowych relacji jest rozwijanie autentycznej empatii, ustalanie granic i uczenie się rozpoznawania własnych potrzeb emocjonalnych. Pamiętajmy, że każdy ma prawo do szacunku i nie powinien być traktowany jako narzędzie do osiągania czyichś celów.
Bibliografia
- Baron-Cohen, S. (2011). The Science of Evil: On Empathy and the Origins of Cruelty. Basic Books.
- Batson, C. D. (2009). These things called empathy: Eight related but distinct phenomena. In J. Decety & W. Ickes (Eds.), The social neuroscience of empathy (pp. 3-15). MIT Press.
- Blair, R. J. R. (2005). Responding to the emotions of others: Dissociating forms of empathy through the study of typical and psychiatric populations. Consciousness and Cognition, 14(4), 698-718.
- Hare, R. D. (2003). Without Conscience: The Disturbing World of the Psychopaths Among Us. Guilford Press.
- Jones, A. P., Happé, F. G., Gilbert, F., Burnett, S., & Viding, E. (2010). Feeling, caring, knowing: different types of empathy deficit in boys with psychopathic tendencies and autism spectrum disorder. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 51(11), 1188-1197.
- Kernberg, O. F. (2015). Borderline Conditions and Pathological Narcissism. Jason Aronson.
- Linehan, M. M. (2014). DBT Skills Training Manual. Guilford Press.
- Myszka, K. (2018). Empatia w zaburzeniach osobowości. Psychiatria Polska, 52(4), 647-658.
- Paulhus, D. L., & Williams, K. M. (2002). The dark triad of personality: Narcissism, Machiavellianism, and psychopathy. Journal of Research in Personality, 36(6), 556-563.
- Shamay-Tsoory, S. G. (2011). The neural bases for empathy. The Neuroscientist, 17(1), 18-24.
- Unoka, Z., et al. (2011). Empathy and theory of mind in borderline personality disorder: A review. Clinical Psychology Review, 31(6), 920-928.
- Winter, K., et al. (2017). Empathy in borderline personality disorder: A systematic review. Personality Disorders: Theory, Research, and Treatment, 8(1), 1-12.
- https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC7357542/
- https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/13651501.2024.2420662