Czy zdarzyło Ci się kiedyś wracać do domu na „autopilocie”, czując się odłączonym od rzeczywistości, jakbyś obserwował własne życie z zewnątrz? To doświadczenie, choć czasami normalne, może wskazywać na coś więcej, jeśli staje się częste i intensywne. Możesz wtedy doświadczać derealizacji lub depersonalizacji.
Poczucie, że świat wokół Ciebie jest jak ze snu, a Ty sama czujesz się nierealnie, może być przerażające. Wiele osób obawia się wtedy, że „oszaleje” lub traci kontakt z rzeczywistością. Jednak wiedz, że nie jesteś sama — te doświadczenia są bardziej powszechne, niż mogłabyś sądzić, a nowoczesna psychoterapia oferuje skuteczne metody pomocy.
W tym artykule dowiesz się, czym są depersonalizacja i derealizacja, co je wywołuje i jak terapia poznawczo-behawioralna może pomóc Ci odzyskać poczucie rzeczywistości i połączenia z sobą.
Czym jest derealizacja i depersonalizacja
Depersonalizacja i derealizacja to dwa odrębne, ale często współwystępujące typy objawów dysocjacyjnych. Dysocjacja to ogólny termin opisujący zakłócenie normalnej integracji świadomości, pamięci, tożsamości i percepcji.
Depersonalizacja to poczucie oderwania od własnych doświadczeń. Możesz czuć się nierealny, jakbyś był w stanie przypominającym sen, odrętwiały lub odłączony od własnych emocji, myśli i własnego ciała. To jakbyś stał się zewnętrznym obserwatorem własnego życia — widzisz siebie, ale nie czujesz prawdziwego połączenia z tym, co robisz czy myślisz.
Derealizacja to poczucie nierealności otaczającego świata. Osoby doświadczające tego stanu opisują, że ich otoczenie wydaje się zamglone, jak z filmu lub snu. Ludzie i przedmioty mogą wydawać się zniekształcone, dwuwymiarowe, a nawet kreskówkowe. Mogą również występować zniekształcenia percepcji czasu — minuty mogą wydawać się godzinami lub odwrotnie.
Oba te stany mogą trwać dni, tygodnie, a nawet miesiące. Osoby ich doświadczające często opisują je jako jedne z najbardziej niepokojących stanów psychicznych, które można przeżyć.
Czym jest zespół depersonalizacji-derealizacji?
Zespół depersonalizacji-derealizacji (DD) to zaburzenie dysocjacyjne charakteryzujące się uporczywym lub nawracającym uczuciem oddzielenia od samego siebie (depersonalizacja) oraz poczuciem nierealności otaczającej rzeczywistości (stan derealizacji). Osoby cierpiące na to zaburzenie często mają trudności z opisaniem swoich doświadczeń, co może prowadzić do poczucia izolacji i niepokoju.
Kto doświadcza tych stanów i dlaczego?
Objawy depersonalizacji i derealizacji są zaskakująco częste. Szacuje się, że od 26% do 74% osób w populacji ogólnej doświadczyło przemijających objawów depersonalizacji w ciągu życia. Jednak dla niektórych stają się one przewlekłe, powodując znaczne trudności w codziennym funkcjonowaniu.
Wśród osób z zaburzeniami psychicznymi, takimi jak lęk, depresja czy psychozy, współczynnik występowania jest znacznie wyższy i może sięgać nawet 82,6%.
Przyczyny derealizacji – co może wywoływać poczucie nierealności?
Derealizacja najczęściej nie pojawia się bez powodu. To Twój umysł i ciało próbują sobie poradzić z trudnymi doświadczeniami lub przeciążeniem. Zrozumienie, co może wywoływać ten stan, to pierwszy krok do odzyskania poczucia bezpieczeństwa i kontroli.
Najczęstsze czynniki wywołujące derealizację:
- Silny lub przewlekły stres
Gdy przez dłuższy czas zmagasz się z napięciem, obowiązkami czy presją, Twój układ nerwowy może zacząć się „odcinać” od rzeczywistości, by chronić Cię przed przeciążeniem. - Traumatyczne wydarzenia
Przeżycia takie jak przemoc, wypadek, utrata bliskiej osoby czy inne trudne sytuacje mogą sprawić, że Twój umysł uruchomi mechanizm obronny – dystansując Cię od bolesnych emocji i świata wokół. - Zaburzenia psychiczne
Derealizacja często towarzyszy zaburzeniu lękowemu, epizodzie depresyjnym, zespołowi stresu pourazowego (PTSD), a także innym problemom psychicznym. To sposób, w jaki organizm próbuje radzić sobie z silnym napięciem czy lękiem. - Czynniki neurologiczne i zdrowotne
Niektóre choroby neurologiczne (np. padaczka), zaburzenia snu czy przewlekłe zmęczenie mogą wpływać na Twoje poczucie rzeczywistości. - Substancje psychoaktywne
Używanie narkotyków, alkoholu lub niektórych leków może prowadzić do przejściowych stanów derealizacji. Czasami objawy pojawiają się także po odstawieniu tych substancji. - Izolacja społeczna i brak wsparcia
Długotrwała samotność, brak poczucia zrozumienia lub wsparcia ze strony bliskich mogą sprawić, że świat zaczyna wydawać się obcy i odległy.
Jak działa ten mechanizm?
Derealizacja to nie „fanaberia” ani „słabość”. To sygnał, że Twój organizm szuka sposobu, by poradzić sobie z przeciążeniem. Czasami, gdy poziom stresu lub napięcia przekracza możliwości radzenia sobie, w Twoim mózgu dochodzi do zmian w pracy neuroprzekaźników (np. spada poziom dopaminy, rośnie adrenalina). To może prowadzić do uczucia oderwania od rzeczywistości – jakbyś patrzyła na świat przez szybę.
Różnicowanie od substancji psychoaktywnych
Derealizacja różni się od stanów wywołanych narkotykami lub alkoholem przede wszystkim kontekstem i charakterem objawów. W derealizacji odczucie nierealności świata pojawia się spontanicznie, często w wyniku stresu lub lęku, i może trwać długo, przy zachowanej świadomości, że jest to subiektywne doświadczenie. Po narkotykach i alkoholu objawy są bezpośrednio związane z ich zażyciem, często obejmują halucynacje, euforię lub dezorientację, i ustępują po metabolizowaniu substancji. W derealizacji brak jest utraty kontroli nad zachowaniem, co może występować w przypadku działania alkoholu lub narkotyków.
Jak rozpoznać objawy?
Czy zastanawiasz się, czy to, czego doświadczasz, może być depersonalizacją lub derealizacją? Oprócz ogólnego poczucia odłączenia, możesz zauważyć:
Emocjonalne odrętwienie — trudności z odczuwaniem emocji i łączeniem się z innymi ludźmi. Możesz czuć się jak za szklaną ścianą, widząc życie, ale nie uczestnicząc w nim naprawdę.
Zmienione percepcje — zamglony wzrok, zawroty głowy, zniekształcone dźwięki i kolory. Świat może wydawać się płaski lub pozbawiony głębi.
Brak motywacji i anhedonię — utratę przyjemności z rzeczy, które wcześniej sprawiały Ci radość. Można odczuwać pustkę i brak sensu.
„Zamrożenie” — fizjologiczną reakcję na ekstremalny stres, prowadzącą do poczucia smutku, zmęczenia, beznadziejności i braku zdolności do działania.
Diagnoza derealizacji i zespołu depersonalizacji-derealizacji
Jeśli zauważasz u siebie uporczywe poczucie nierealności świata lub odłączenia od siebie, możesz zastanawiać się, jak wygląda proces diagnozy tych doświadczeń i gdzie szukać pomocy. Diagnoza derealizacji oraz zespołu depersonalizacji-derealizacji (DD) to ważny krok na drodze do odzyskania poczucia bezpieczeństwa i równowagi. Oto, czego możesz się spodziewać i na co warto zwrócić uwagę:
Kiedy warto zgłosić się do specjalisty?
Jeśli uczucie odrealnienia lub „bycia poza sobą” utrzymuje się przez dłuższy czas, powraca lub zaczyna utrudniać codzienne funkcjonowanie, warto skonsultować się z psychologiem psychoterapeutą lub lekarzem psychiatrą. Wspierające i profesjonalne podejście pozwoli Ci bezpiecznie opowiedzieć o swoich doświadczeniach i uzyskać rzetelną ocenę sytuacji.
Jak wygląda proces diagnostyczny?
- Szczegółowy wywiad kliniczny
Podczas pierwszego spotkania specjalistka zapyta Cię o Twoje objawy, ich czas trwania, okoliczności pojawienia się oraz wpływ na codzienne życie. Ważne jest też omówienie historii zdrowia psychicznego, przebytych traum, stresujących wydarzeń czy stosowania substancji psychoaktywnych. - Różnicowanie objawów
Objawy derealizacji i depersonalizacji mogą przypominać inne stany – na przykład skutki uboczne leków, choroby neurologiczne (np. padaczka), zaburzenia snu czy efekty zażywania substancji psychoaktywnych. W procesie diagnozy specjalistka może zaproponować dodatkowe badania (np. laboratoryjne lub obrazowe), aby wykluczyć inne przyczyny. - Ocena stanu psychicznego
Często stosuje się standaryzowane narzędzia diagnostyczne, takie jak kwestionariusze lub skale oceny objawów, które pomagają precyzyjnie określić nasilenie i wpływ zaburzenia na Twoje życie. Diagnoza opiera się na aktualnych kryteriach (np. klasyfikacja DSM-5), które uwzględniają czas trwania, intensywność i charakter objawów. - Indywidualne podejście i wsparcie
Każda z nas doświadcza derealizacji i depersonalizacji nieco inaczej, dlatego proces diagnostyczny powinien być elastyczny i dostosowany do Twoich potrzeb. Ważna jest partnerska relacja z osobą diagnozującą, zaufanie oraz poczucie bezpieczeństwa w rozmowie.
Narzędzia diagnostyczne do badania derealizacji i depersonalizacji
Skala Doświadczeń Dysocjacyjnych (DES-R PL) jest podstawowym narzędziem przesiewowym do oceny objawów dysocjacyjnych w Polsce. Została ona opracowana jako rewizja oryginalnej skali DES z lat 80. XX wieku, z poprawionym systemem odpowiedzi.
Skala Depersonalizacji Cambridge została zaadaptowana na język polski przez Igora Pietkiewicza i Radosława Tomalskiego z Centrum Badań nad Traumą i Dysocjacją. Ocenia częstość i czas trwania objawów depersonalizacji i derealizacji w ostatnich 6 miesiącac.
Kwestionariusz Dysocjacji Somatoformicznej (SDQ-20). SDQ-20 służy do oceny dysocjacji somatoformicznej – objawów dysocjacyjnych przejawiających się przez ciało i narządy zmysłów. Szczególnie skuteczna w wykrywaniu patologicznej dysocjacji, przydatna w diagnostyce zaburzeń pourazowych.
Leczenie derealizacji – psychoterapia CBT
Czy czujesz się zagubiona i nie wiesz, jak sobie poradzić z tymi przerażającymi doświadczeniami? Choć zaburzenie depersonalizacji-derealizacji bywają trudne do leczenia farmakologicznie, terapia poznawczo-behawioralna (CBT) oferuje realną pomoc.
CBT to forma psychoterapii koncentrująca się na identyfikowaniu i modyfikowaniu negatywnych wzorców myślowych i zachowań. Badania pokazują, że jest to obiecujące podejście w leczeniu objawów depersonalizacji i derealizacji.
Skuteczność potwierdzona badaniami
W badaniu z 2023 roku, 36 uczestników z przewlekłym zaburzeniem depersonalizacji-derealizacji (średnio 15 lat objawów) doświadczyło znaczącej redukcji objawów po średnio 18 sesjach terapii CBT. Co istotne, poprawa nastąpiła tylko w okresie aktywnej terapii, co potwierdza skuteczność tej metody.
Nawet krótsze interwencje mogą przynosić efekty. Badanie z 2016 roku wykazało, że już sześć sesji CBT może znacząco zmniejszyć objawy u osób doświadczających depersonalizacji i derealizacji.
Poznawczy model
Poznawczy model wyjaśnia, że katastrofalne interpretacje przemijających doświadczeń depersonalizacji (np. „uszkodziłem sobie mózg” lub „popadam w szaleństwo”) tworzą błędne koło. Te niepokojące przekonania, wraz z nadmiernym monitorowaniem objawów i zachowaniami unikającymi, podtrzymują i nasilają problem.
Kluczowe elementy terapii CBT
Psychoedukacja pomaga zrozumieć, że depersonalizacja i derealizacja to mechanizmy psychologiczne pomagające radzić sobie z przytłaczającymi doświadczeniami. To nie oznacza, że „szalejesz” — to sposób, w jaki Twój umysł próbuje Cię chronić.
Restrukturyzacja poznawcza polega na identyfikowaniu i kwestionowaniu katastrofalnych myśli na temat objawów. Zamiast myśleć „oszalałem”, uczysz się bardziej rzeczowych interpretacji: „doświadczam objawów stresu, które można leczyć”.
Modyfikacja procesów myślowych koncentruje się na zmniejszeniu nadmiernego monitorowania objawów i ruminacji. Zamiast ciągle sprawdzać, czy objawy się nasilają, uczysz się kierować uwagę na inne aspekty życia.
Strategie behawioralne pomagają stopniowo zmniejszać zachowania unikające i testować wpływ różnych aktywności na objawy.
Farmakoterapia – wsparcie w trudniejszych przypadkach
W niektórych sytuacjach, zwłaszcza gdy derealizacja współwystępuje z silnym lękiem, depresją lub innymi zaburzeniami, specjalistka może zasugerować konsultację z psychiatrą. Leki (np. z grupy SSRI lub przeciwlękowe) mogą złagodzić najbardziej dokuczliwe objawy i ułatwić korzystanie z psychoterapii. Warto pamiętać, że farmakoterapia jest zawsze dobierana indywidualnie, a decyzję o jej wdrożeniu podejmuje lekarz psychiatra po dokładnej ocenie Twojej sytuacji. Leki nie zastępują psychoterapii, ale mogą być jej cennym uzupełnieniem.
Wsparcie bliskich i edukacja otoczenia
Radzenie sobie z derealizacją bywa łatwiejsze, gdy nie jesteś z tym sama. Warto otwarcie rozmawiać z osobami, którym ufasz, i dzielić się swoimi doświadczeniami. Możesz też poprosić bliskich o zapoznanie się z podstawowymi informacjami na temat derealizacji – dzięki temu będą mogli lepiej Cię zrozumieć i wspierać w trudniejszych momentach. Pamiętaj, że proszenie o pomoc to wyraz troski o siebie, a nie słabości.
Techniki pomocne na co dzień
Techniki ugruntowania (grounding) mogą pomóc Ci ponownie połączyć się z tu i teraz. Spróbuj ćwiczenia „5 zmysłów”: skup się na pięciu rzeczach, które widzisz, czterech, które słyszysz, trzech, których dotykasz, dwóch, które czujesz zapachem, i jednej, którą smakujesz.
Regulacja emocji przez techniki relaksacyjne, takie jak głębokie oddychanie, joga czy medytacja, może znacząco zredukować objawy dysocjacji.
Ćwiczenia poliwagalne pomagają aktywować nerw błędny, promując poczucie bezpieczeństwa. Głębokie oddychanie, śpiew czy delikatne rozciąganie szyi mogą przynieść ulgę.
Doświadczanie somatyczne skupia się na odczuciach cielesnych, pomagając uwolnić nagromadzone napięcie z nieprzetworzonych traum.
Często zadawane pytania
Czy depersonalizacja i derealizacja są niebezpieczne?
Choć objawy mogą być bardzo niepokojące, same w sobie nie są niebezpieczne. To mechanizmy obronne umysłu, które można skutecznie leczyć za pomocą odpowiedniej terapii.
Czy każda z nas może tego doświadczyć?
Tak. Nawet jeśli na co dzień radzisz sobie świetnie, nagromadzenie trudnych doświadczeń, przemęczenie czy nagły stres mogą wywołać ten stan. Często derealizacja pojawia się przejściowo i mija, gdy wracasz do równowagi. Jeśli jednak utrzymuje się dłużej lub utrudnia Ci codzienne życie, warto poszukać wsparcia.
Jak długo trwa leczenie?
Długość terapii jest indywidualna. Niektóre osoby odczuwają poprawę już po kilku sesjach, podczas gdy inne potrzebują dłuższego wsparcia. Ważne jest, że korzyści z CBT często utrzymują się lub nawet pogłębiają po zakończeniu terapii.
Czy mogę sam sobie pomóc?
Techniki samopomocy, takie jak grounding czy regulacja emocji, mogą przynieść ulgę, ale profesjonalne wsparcie psychologiczne jest zazwyczaj konieczne dla trwałej poprawy.
Nie jesteś sama — szukaj wsparcia
Poczucie odłączenia od siebie i świata może być bardzo izolujące. Rozmowa o swoich doświadczeniach z licencjonowanym psychologiem jest pierwszym krokiem do odzyskania poczucia rzeczywistości.
Jeśli doświadczasz objawów depersonalizacji lub derealizacji, wiedz, że istnieje nadzieja na poprawę. Nowoczesna psychoterapia, szczególnie terapia poznawczo-behawioralna, oferuje skuteczne narzędzia do przerwania błędnego koła dysocjacji. Zrozumienie mechanizmów leżących u podstaw tych stanów oraz odpowiednie interwencje mogą pomóc Ci odzyskać pełne i ugruntowane życie.
Bibliografia:
Tomalski R., Pietkiewicz I.J. (2022). Depersonalizacja – klucz do zrozumienia złożoności zjawisk dysocjacyjnych. „Psychiatria. Psychologia. Kliniczna”, 22(3), s. 166–174.
Sterna W., Banach M., Brylska A., Sienkiewicz-Jarosz H. (2018). Depersonalizacja/derealizacja — zespół objawów czy odrębne zaburzenie? „Psychiatria”, 15(1), s. 26–34.
Wciórka J. (red.). (2011). Psychopatologia. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL.
Kępiński A. (2002). Psychopatologia nerwic. Warszawa: Wydawnictwo Literackie.
Opracowanie zbiorowe (2021). Dehumanizacja i depersonalizacja w medycynie i świecie współczesnym a życie św. Jana z Dukli. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN
https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC5154060/
https://traumaidysocjacja.pl/wp-content/igor/testy/SDQ-20_PL.pdf