Mentalizacja w terapii schematów

Mentalizacja to zdolność do rozumienia własnych i cudzych stanów mentalnych. To fundamentalna umiejętność, która pozwala nam nawigować w złożonym świecie relacji międzyludzkich i regulować nasze emocje.

Dlaczego mentalizacja jest tak ważna? Badania pokazują, że deficyty w tej zdolności leżą u podstaw wielu problemów psychicznych – od zaburzeń osobowości po trudności w regulacji emocji. Gdy mentalizacja jest osłabiona, tracimy zdolność do rozumienia siebie i innych, co prowadzi do konfliktów, impulsywnych reakcji i poczucia zagubienia.

Dowiedz się, czym jest mentalizacja, jak się przejawia oraz jak ważną rolę w rozwijaniu umiejętności mentalizacji pełni terapia schematów.

Czym jest mentalizacja ?

Mentalizacja to zdolność do rozumienia własnych stanów mentalnych oraz stanów mentalnych innych osób. Została zdefiniowana przez Petera Fonagy’ego jako „zdolność do interpretowania zachowań własnych i innych w kategoriach leżących u ich podstaw myśli, uczuć, potrzeb i pragnień”. Mentalizacja wykracza poza zwykłą empatię czy rozumienie społeczne, obejmując zdolność myślenia o myśleniu, zarówno w odniesieniu do siebie, jak i innych osób.

Współczesne rozumienie mentalizacji podkreśla jej dynamiczny charakter, gdzie zdolności mentalizacyjne mogą się zmieniać w zależności od kontekstu, stanu emocjonalnego i relacji interpersonalnych. To oznacza, że mentalizacja nie jest stałą cechą osobowości, ale raczej elastyczną umiejętnością, która może być rozwijana przez odpowiednie interwencje terapeutyczne. Takie podejście otwiera nowe możliwości dla praktyki klinicznej, sugerując, że nawet osoby z poważnymi zaburzeniami mentalizacji mogą skorzystać z ukierunkowanych interwencji.

Wymiary mentalizacji

• Automatyczny vs kontrolowany – czy proces jest świadomy czy nieświadomy? Odnosi się do poziomu świadomości procesu mentalizacyjnego. Automatyczna mentalizacja zachodzi spontanicznie i nieświadomie, często w znajomych sytuacjach społecznych, podczas gdy kontrolowana mentalizacja wymaga świadomego wysiłku i refleksji, szczególnie w skomplikowanych lub stresujących sytuacjach
• Ukierunkowany na siebie vs innych – czy koncentrujemy się na własnych czy cudzych stanach mentalnych?Mentalizacja ukierunkowana na siebie dotyczy rozumienia własnych stanów mentalnych, motywacji i reakcji emocjonalnych, podczas gdy mentalizacja ukierunkowana na innych koncentruje się na interpretacji myśli, uczuć i intencji innych osób.
• Wewnętrzny vs zewnętrzny – czy bazujemy na wewnętrznych doznaniach czy zewnętrznych obserwacjach? Odnosi się do źródeł informacji wykorzystywanych w procesie mentalizacji, czy opieramy się na wewnętrznych doznaniach i intuicjach, czy na zewnętrznych obserwacjach zachowań i ekspresji.
• Poznawczy vs afektywny – czy skupiamy się na myślach czy emocjach? Mentalizacja poznawcza koncentruje się na myślach, przekonaniach i procesach rozumowania, podczas gdy mentalizacja afektywna dotyczy emocji, nastrojów i reakcji uczuciowych.

Zbalansowane funkcjonowanie we wszystkich czterech wymiarach charakteryzuje zdrową mentalizację, podczas gdy zaburzenia w poszczególnych wymiarach mogą prowadzić do różnych problemów psychicznych.

Przykłady mentalizacji w codziennym życiu

Rozwinięte umiejętności mentalizacyjne mogą wyglądać następująco:

Sytuacja: Partner wraca późno z pracy bez wcześniejszego ostrzeżenia

• Mentalizacja dotycząca siebie: „Czuję złość i niepokój. Może jestem zmęczona dzisiejszym dniem, a może niepokoi mnie to, że nie wiem, co się dzieje”
• Mentalizacja dotycząca partnera: „Może miał trudny dzień w pracy, albo utknął w korkach, albo po prostu zapomniał napisać. Prawdopodobnie nie robi tego specjalnie, żeby mnie zdenerwować”
• Zbalansowana reakcja: Rozmowa: „Martwiłam się, gdy nie wróciłeś o zwykłej porze. Co się stało?”

Trudności z mentalizacją może prowadzić do:

• Hiper-mentalizacji: „Na pewno ma romans. Myśli, że jestem głupia i nie zorientuję się. Prawdopodobnie planuje, jak mnie zostawić”
• Hypo-mentalizacji: „Jest późno. Jestem zła. To wszystko” (brak refleksji nad własnymi uczuciami czy motywami partnera)
• Reakcji: Atak, wycofanie lub oskarżenia bez sprawdzenia faktów.

Podstawy neurobiologiczne mentalizacji

Badania neuroimagingowe ujawniają, że mentalizacja angażuje rozproszone sieci mózgowe, w tym korę przedczołową przyśrodkową (mPFC), skrzyżowanie skroniowo-ciemieniowe (TPJ) oraz korę zakrętu obręczy tylnej. Najnowsze badania z 2024 roku pokazują również bezpośrednią rolę dopaminy w zdolnościach mentalizacyjnych oraz wpływ oksytocyny na mentalizację w relacjach przywiązania.

Rozwój mentalizacji

Mentalizacja rozwija się stopniowo od wczesnego dzieciństwa.

Pierwsze lata życia: dziecko uczy się rozpoznawać podstawowe emocje u siebie i opiekunów, co stanowi fundament dla późniejszych, bardziej złożonych umiejętności mentalizacyjnych. Ten proces jest ściśle związany z jakością relacji z opiekunami, którzy poprzez swoje reakcje i interpretacje pomagają dziecku zrozumieć jego własne stany mentalne.

Wiek przedszkolny: rozwija się rozumienie, że inni mogą mieć inne myśli i uczucia, zjawisko znane jako teoria umysłu. To przełomowy moment w rozwoju mentalizacji, który umożliwia dziecku przewidywanie zachowań innych osób i adaptację własnego zachowania do kontekstu społecznego.

Wiek szkolny: umiejętność rozumienia złożonych stanów emocjonalnych i intencji, co pozwala na bardziej złożone interakcje społeczne.

Adolescencja stanowi szczególny okres w rozwoju mentalizacji, charakteryzujący się czasowym pogorszeniem zdolności mentalizacyjnych z powodu intensywnych zmian hormonalnych i neurologicznych. Mogą występować trudności w relacjach z rówieśnikami, zwiększona impulsywność czy problemy z regulacją emocjonalną.

Dorosłość: w dorosłości, przy prawidłowym przebiegu rozwoju, osiągana jest pełna zdolność do elastycznej mentalizacji. Oznacza to umiejętność dostosowywania procesów mentalizacyjnych do różnych kontekstów i sytuacji, utrzymywania perspektywy w sytuacjach stresowych oraz efektywnego wykorzystywania mentalizacji w relacjach interpersonalnych.

Czynniki zaburzające rozwój mentalizacji:

• Trauma w dzieciństwie.
• Niepewne wzorce przywiązania.
• Zaniedbanie emocjonalne.
• Przewlekły stres rodzinny.
• Choroby psychiczne opiekunów.

Charakterystyczne oznaki zaburzeń mentalizacji

W relacjach interpersonalnych:

• Szybkie przechodzenie od idealizacji do dewaluacji innych.
• Trudności z rozumieniem intencji innych ludzi.
• Reaktywność na domniemane odrzucenie.
• Problemy z utrzymywaniem stabilnych relacji.

W regulacji emocjonalnej:

• Intensywne, szybko zmieniające się emocje.
• Trudności z identyfikacją własnych uczuć.
• Uczucie „pustki” lub oderwania od siebie.
• Impulsywne zachowania w odpowiedzi na stres.

W myśleniu o sobie:

• Niestabilny obraz siebie.
• Naprzemienne myśli o własnej wyjątkowość a potem bezwartościowości.
• Trudności z integracją pozytywnych i negatywnych aspektów siebie.

Terapia schematów Jeffrey’a Younga 

Terapia schematów, opracowana przez Jeffrey’a Younga, koncentruje się na identyfikacji i modyfikacji głębokich wzorców poznawczych i emocjonalnych nazywanych wczesnymi nieadaptacyjnymi schematami. Te schematy kształtują się w dzieciństwie i wpływają na sposób, w jaki postrzegamy siebie, innych i świat.

Tryb Zdrowego Dorosłego jako funkcja mentalizacji

W modelu terapii schematów Tryb Zdrowego Dorosłego ma funkcje mentalizacji. W tym trybie, pacjent posiada zdolność do mentalizacji oraz umiejętnością zatrzymania się i przemyślenia własnych przeżyć. .Tryb zdrowego dorosłego rozwija się w procesie terapii i jest jednym z podstawowych celów pracy w terapii schematów. Gdy pacjent funkcjonuje w Zdrowym Trybie Dorosłego potrafi:

• Skutecznie regulować emocje.
• Rozumieć perspektywy innych osób.
• Podejmować przemyślane decyzje.
• Utrzymywać stabilne relacje interpersonalne.

Załamanie mentalizacji

Uruchomienie nieadaptacyjnych schematów wiąże się z tymczasowym załamaniem zdolności do mentalizacji. Na przykłąd aktywny schemat poczucenia w konkretnej sytuacji, wpływa na niski poziom procesów mentalizacji.

Przykład: Schemat porzucenia 

Maria (32 lata) ma schemat porzucenia rozwinięty w dzieciństwie przez niestabilne relacje z rodzicami.

Sytuacja wyzwalająca: Jej partner nie odpisuje na wiadomości przez kilka godzin.

Aktywacja schematu i załamanie mentalizacji:

• Myśli: „Na pewno mnie już nie kocha”, „Szuka kogoś lepszego”, „Zawsze wszyscy mnie opuszczają”
• Emocje: Intensywny lęk, panika, złość.
• Zachowania: Wysyłanie wielu wiadomości, sprawdzanie social mediów partnera, wyobrażanie sobie najgorszych scenariuszy.
• Zaburzona mentalizacja: Niemożność wzięcia pod uwagę innych wyjaśnień (praca, spotkanie, rozładowana bateria).

Powrót do Zdrowego Trybu Dorosłego: 

• Rozpoznanie: „Zaczynam panikować – to może być mój schemat porzucenia”.
• Refleksja: „Co faktycznie wiem? Partner nie odpisał przez 3 godziny. To może mieć wiele przyczyn”.
• Mentalizacja dotycząca partnera: „Może ma dużo w pracy albo spotkanie. Zwykle odpisuje, więc prawdopodobnie jest zajęty”.
• Regulacja emocjonalna: Głębokie oddechy, przypomnienie sobie pozytywnych doświadczeń z partnerem.
• Konstruktywne działanie: Napisanie jednej spokojnej wiadomości lub poczekanie do wieczora.

Zdolność do mentalizowania – przykłady zmian w Trybie Zdrowego Dorosłego

Sytuacja 1: Konflikt w pracy

Zdarzenie: Przełożony krytykuje projekt w obecności zespołu

Kłopoty z mentalizacją (aktywacja schematu wadliwości):

• Myśli: „Jestem do niczego. Wszyscy myślą, że jestem niekompatentny. Nigdy nie powinienem się do tego brać.”
• Emocje: Wstyd, złość, bezradność.
• Zachowanie: Wycofanie, defensywność lub agresja.

Mentalizacja (Tryb Zdrowego Dorosłego):

• Mentalizacja siebie: „Czuję wstyd i złość. To prawdopodobnie mój schemat wadliwości reaguje na krytykę.”
• Mentalizacja przełożonego: „Może ma zły dzień, albo jest pod presją deadline’u. Prawdopodobnie chce, żeby projekt był lepszy, a nie chce mnie skrzywdzić.”
• Reakcja: „Rozumiem Pana uwagi. Czy może Pan podać konkretne sugestie, jak mogę to poprawić?”

Sytuacja 2: Partner jest zmęczony i mało rozmowny

Kłopoty z mentalizacją (aktywacja schematu porzucenia):

• Myśli: „Nie kocha mnie już. Planuje, jak mnie zostawić. Robię coś nie tak.”
• Emocje: Lęk, panika, złość.
• Zachowanie: Wymaganie uwagi, oskarżenia, „sprawdzanie” uczuć partnera.

Mentalizacja (Tryb Zdrowego Dorosłego)

• Mentalizacja siebie: „Zaczynam się niepokoić, bo partner jest cichy. To może być mój schemat porzucenia.”
• Mentalizacja partnera: „Wygląda na zmęczonego. Może miał ciężki dzień albo jest zestresowany. Nie wszystko dotyczy naszej relacji.”
• Reakcja: „Wyglądasz na zmęczonego. Potrzebujesz trochę czasu dla siebie, czy mogę czymś pomóc?”

Badania

Meta-analiza Hajek Gross i współpracowników (2024) dotycząca samouszkodzeń obejmowała 14 badań z 612 uczestnikami i wykazała znaczące redukcje zachowań samouszkadzających u pacjentów leczonych z wykorzystaniem terapii opartej na mentalizacji (MBT).

Systematyczny przegląd Luytena i współpracowników (2024) obejmujący 33 prace oparte na 29 badaniach z łączną liczbą 3,124 uczestników dostarcza solidnych dowodów na to, że mentalizacja działa zarówno jako mediator, jak i moderator wyników leczenia w różnych formach psychoterapii.

W przypadku zaburzenia osobowości borderline, wielokrotne randomizowane badania kontrolowane demonstrują przewagę lub równą skuteczność terapii opartej na mentalizacji w porównaniu z leczeniem standardowym, ze wskaźnikami wyzdrowienia 45-52% w porównaniu z 24-29% dla terapii porównawczych.

Ocena zdolności mentalizacji – kwestionariusze

Kwestionariusz Funkcjonowania Refleksyjnego (RFQ)

To krótki, 8-pozycyjny instrument samoopisowy z dwiema podskalami:

• Pewność (RFQ-C) – mierzy nadmierną pewność w rozumieniu stanów mentalnych
• Niepewność (RFQ-U) – ocenia lęk i zamieszanie związane z mentalizacją

Przykładowe pytania:

• „Zawsze wiem, dlaczego robię to, co robię” (Pewność)
• „Czasami nie rozumiem, dlaczego jestem tak zły/a” (Niepewność)

Narzędzie jest dostępne bezpłatnie i może być używane zarówno w praktyce klinicznej, jak i badaniach naukowych. Link: https://www.ucl.ac.uk/psychoanalysis/research/reflective-functioning-questionnaire-rfq

Skala Funkcjonowania Refleksyjnego (RFS)

Uznawana za złoty standard pomiarów mentalizacji, RFS stosuje 11-punktową skalę (-1 do 9) i wymaga analizy materiału z wywiadu. Wyniki 5 i wyższe wskazują na wyższą zdolność mentalizacji.

Wskazania do terapii

Terapią schematów jest szczególnie wskazana dla pacjentów z:

• Zaburzeniami osobowości – szczególnie osobowość borderline, osobowość narcystyczna i osobowość unikająca
• Dysregulacją emocjonalną – trudności z rozpoznawaniem i regulacją silnych emocji.
• Problemami interpersonalnymi – powtarzające się trudności w relacjach.
• Traumą rozwojową – wczesne doświadczenia zaniedbania lub krzywdzenia.
• Zachowaniami samouszkadzającymi – jako alternatywa dla regulacji emocjonalnej.

Psychoterapia – praktyczne korzyści dla pacjentów

Pacjenci, którzy rozwijają umiejętność mentalizacji. Doświadczają wielu korzyści w wielu obszarach życia.

Poprawa w relacjach interpersonalnych

• Przed terapią: „Wszyscy mnie w końcu opuszczają. Nie można nikomu zaufać.”
• Po terapii: „Czasami mam strach przed odrzuceniem z powodu moich doświadczeń z dzieciństwa, ale mogę sprawdzić, czy moje obawy są uzasadnione.”

Lepsza regulacja emocjonalna

• Przed terapią: Intensywne kryzysy emocjonalne trwające godzinami lub dniami.
• Po terapii: Zdolność do rozpoznania wczesnych sygnałów ostrzegawczych i zastosowania technik uspokojenia.

Zwiększona samoświadomość

• Przed terapią: „Nie wiem, dlaczego tak się zachowuję. Po prostu jestem zły/a.”
• Po terapii: „Rozpoznaję, że mój schemat nieufności został aktywowany przez tę sytuację. Mogę się zatrzymać i przemyśleć to.”

Redukcja objawów

• Zmniejszenie nasilenia objawów depresyjnych, lękowych czy impulsywnych.
• Redukcja zachowań samouszkadzających.
• Poprawa jakości snu i funkcjonowania codziennego.

Podsumowanie

Trudności z mentalizacją są obecnie rozumiane jako kluczowy mechanizm w rozwoju wielu problemów psychicznych, szczególnie w zaburzeniach osobowości i dysregulacji emocjonalnej.

Terapia schematów oferuje skuteczny model pracy, który pomaga zmienić głębokie nieadaptacyjne wzorce funkcjonowania, wspiera sposób rozumienia siebie i innych. Rozważasz tą formę terapii? Zapraszamy do kontaktu – terapia schematów

Bibliografia:

1. Hajek Gross, C., Oehlke, S. M., Prillinger, K., Goreis, A., Plener, P. L., & Kothgassner, O. D. (2024). Efficacy of mentalization-based therapy in treating self-harm: A systematic review and meta-analysis. Suicide and Life-Threatening Behavior, 54(2), 317-337. https://doi.org/10.1111/sltb.13044
2. Luyten, P., Campbell, C., Moser, M., & Fonagy, P. (2024). The role of mentalizing in psychological interventions in adults: Systematic review and recommendations for future research. Clinical Psychology Review, 108, 102380. https://doi.org/10.1016/j.cpr.2024.102380
3. Fonagy, P., Gergely, G., Jurist, E., & Target, M. (2018). Affect regulation, mentalization, and the development of the self. Routledge.
4. Bateman, A., & Fonagy, P. (2016). Mentalization-based treatment for personality disorders: A practical guide. Oxford University Press.
5. Young, J. E., Klosko, J. S., & Weishaar, M. E. (2003). Schema therapy: A practitioner’s guide. Guilford Press.