PTSD o opóźnionym początku – najważniejsze informacje

„Czułam się dobrze przez lata. Naprawdę myślałam, że to wszystko zostawiłam za sobą. A potem, po ponad dekadzie, wszystko wróciło – koszmary, flashbacki, lęk. Jakby trauma czekała cierpliwie w ukryciu, by mnie znów dopaść…”

Może znasz kogoś, kto opowiadał podobną historię? A może sam/sama zastanawiasz się, dlaczego po latach względnego spokoju zaczynasz doświadczać niepokojących objawów związanych z dawno przebytą traumą. Dowiedz się, czym dokładnie jest PTSD i czym różni się PTSD o opóźnionym początku? Poznaj skuteczne sposoby leczenia.

Zrozumienie PTSD

Gdy słyszymy termin PTSD, czyli zespół stresu pourazowego, nasze umysły często przywołują obrazy żołnierzy powracających z wojny, zmagających się z bliznami po bitwie. Chociaż ten stan jest rzeczywiście powszechny wśród weteranów, PTSD może dotknąć każdego, kto doświadczył traumatycznego wydarzenia.

Definicja PTSD

Zespół stresu pourazowego (PTSD) jest poważnym zaburzeniem psychicznym występującym u osób, które doświadczyły lub były świadkami traumatycznego wydarzenia. Zgodnie z kryteriami diagnostycznymi ICD-11, diagnozę PTSD można postawić najwcześniej miesiąc po traumie.

W większości przypadków objawy pojawiają się w ciągu 6 miesięcy od traumy, jednak istnieje również forma tego zaburzenia, która może ujawnić się dopiero po dłuższym czasie od traumatycznego przeżycia. Jest to tzw. PTSD z opóźnionym początkiem (delayed-onset PTSD).

Co ciekawe, najnowsze badania wskazują, że nawet jedna na cztery diagnozy PTSD dotyczy właśnie przypadków z opóźnionym początkiem. To zjawisko zasługuje na szczególną uwagę, gdyż osoby dotknięte tym zaburzeniem mogą przez długi czas nie wiązać swoich objawów z przeszłymi traumatycznymi doświadczeniami, co opóźnia postawienie właściwej diagnozy i wdrożenie odpowiedniego leczenia.

Czym jest PTSD z opóźnionym początkiem?

Zgodnie z definicją, PTSD z opóźnionym początkiem diagnozuje się, gdy objawy spełniające kryteria diagnostyczne zespołu stresu pourazowego pojawiają się co najmniej 6 miesięcy po traumatycznym wydarzeniu. W niektórych przypadkach objawy mogą ujawnić się nawet po wielu latach od traumatycznego przeżycia.

Warto podkreślić, że nie istnieje górna granica czasowa, po której nie można już zdiagnozować PTSD – zaburzenie to może rozwinąć się w każdym momencie życia, nawet dekady po traumatycznym doświadczeniu.

Trudności diagnostyczne

Diagnozowanie PTSD z opóźnionym początkiem stawia przed klinicystami szereg wyzwań:

1. Trudności w powiązaniu objawów z traumą . Gdy między traumatycznym wydarzeniem a pojawieniem się objawów upłynęło wiele lat, zarówno pacjent, jak i terapeuta mogą nie dostrzec związku przyczynowo-skutkowego. Objawy mogą być błędnie przypisywane innym zaburzeniom psychicznym.
2. Nakładanie się objawów. Symptomy PTSD często pokrywają się z objawami innych zaburzeń, takich jak zaburzenia depresyjne, lękowe czy osobowości. U pacjenta z opóźnionym PTSD mogą współwystępować inne zaburzenia, co komplikuje diagnozę.
3. Niepełne ujawnianie traumatycznych doświadczeń. Pacjenci mogą nie wspominać o dawnych traumatycznych przeżyciach, uznając je za nieistotne dla obecnych problemów lub z powodu wstydu, poczucia winy czy obawy przed stygmatyzacją.
4. Zniekształcenia poznawcze. Z upływem czasu wspomnienia traumatycznych wydarzeń mogą zostać zniekształcone, co utrudnia dokładną ocenę traumy i jej wpływu na obecne funkcjonowanie pacjenta.
5. Czynniki kulturowe. W niektórych kulturach doświadczenia traumatyczne są przemilczane, a objawy psychologiczne mogą być wyrażane głównie poprzez dolegliwości somatyczne, co dodatkowo utrudnia rozpoznanie PTSD.
6. Wpływ kolejnych doświadczeń życiowych. Liczne wydarzenia życiowe, które nastąpiły między pierwotną traumą a pojawieniem się objawów, mogą zaciemniać obraz kliniczny i utrudniać wyodrębnienie wpływu traumy.

Aby przezwyciężyć te trudności, klinicyści powinni przeprowadzać dokładny wywiad, obejmujący całą historię życia pacjenta, ze szczególnym uwzględnieniem potencjalnych doświadczeń traumatycznych. Pomocne mogą być również wystandaryzowane narzędzia diagnostyczne i kwestionariusze przesiewowe ukierunkowane na traumę.

Objawy PTSD o opóźnionym początku

Objawy PTSD z opóźnionym początkiem są zasadniczo takie same jak w przypadku klasycznego PTSD. Warto wiedzieć, że dwie główne klasyfikacje – DSM-5 i ICD-11 – nieco różnią się w opisie tych objawów.

Według DSM-5 (klasyfikacja amerykańska)

DSM-5 wyróżnia cztery grupy objawów, które muszą utrzymywać się przez co najmniej miesiąc:

1. Objawy intruzywne (ponownego doświadczania)

• Nawracające, niechciane i intruzywne wspomnienia traumatycznego wydarzenia.
• Powracające koszmary senne związane z traumą.
• Retrospekcje (flashbacki) – poczucie, jakby traumatyczne wydarzenie działo się ponownie.
• Silny psychologiczny lub fizyczny dyskomfort podczas ekspozycji na bodźce przypominające o traumie.

2. Objawy unikania

• Unikanie myśli, uczuć lub rozmów związanych z traumatycznym wydarzeniem.
• Unikanie ludzi, miejsc, aktywności, obiektów lub sytuacji, które mogą wywoływać wspomnienia traumy.

3. Negatywne zmiany w myśleniu i nastroju

• Trudności z przypomnieniem sobie ważnych aspektów traumatycznego wydarzenia.
• Utrzymujące się negatywne przekonania na temat siebie, innych ludzi lub świata.
• Zniekształcone myślenie o przyczynie lub konsekwencjach traumy prowadzące do obwiniania siebie lub innych.
• Utrzymujące się negatywne emocje (strach, horror, złość, poczucie winy lub wstyd).
• Zmniejszone zainteresowanie aktywnościami, które wcześniej sprawiały przyjemność.
• Poczucie oderwania lub wyobcowania wobec innych.
• Trwała niezdolność do odczuwania pozytywnych emocji.

4. Zmiany w pobudliwości i reaktywności

• Drażliwość i wybuchy gniewu.
• Zachowania ryzykowne lub autodestrukcyjne.
• Nadmierna czujność.
• Wzmożona reakcja przestrachu.
• Problemy z koncentracją.
• Zaburzenia snu.

Według ICD-11 (klasyfikacja Światowej Organizacji Zdrowia)

ICD-11 przyjmuje bardziej zwięzłą definicję, skupiając się na trzech kluczowych elementach:

1. Ponowne doświadczanie traumy

• Żywe, natrętne wspomnienia traumy.
• Flashbacki (uczucie przeżywania traumy „tu i teraz”).
• Koszmary związane z traumatycznym wydarzeniem.

2. Unikanie

• Unikanie myśli i wspomnień związanych z traumą.
• Unikanie ludzi, sytuacji lub miejsc przypominających o traumie.

3. Utrzymująca się percepcja zwiększonego zagrożenia

• Wzmożona czujność.
• Nadmierna reakcja przestrachu.

Dlaczego PTSD może rozwinąć się z opóźnieniem?

Dlaczego niektóre osoby doświadczają PTSD z opóźnionym początkiem, podczas gdy u innych objawy pojawiają się niedługo po traumie?

1. Nasilenie istniejących objawów podprogowych

Najczęstszym scenariuszem rozwoju PTSD z opóźnionym początkiem jest nasilenie się wcześniej istniejących, ale łagodniejszych objawów, które początkowo nie spełniały pełnych kryteriów diagnostycznych PTSD (tzw. PTSD podprogowe). Badania wskazują, że rzadko zdarza się, aby PTSD z opóźnionym początkiem rozwinęło się bez wcześniejszych, choćby łagodnych, objawów.

2. Narażenie na dodatkowe stresory życiowe

Dodatkowe stresory życiowe mogą znacząco zwiększyć ryzyko rozwoju pełnoobjawowego PTSD u osób, które wcześniej doświadczyły traumy. Do takich stresorów należą:

• Utrata bliskiej osoby.
• Utrata pracy lub problemy finansowe.
• Rozwód lub rozpad związku.
• Poważne problemy zdrowotne.
• Sytuacje kryzysowe.

Te czynniki stresogenne mogą sprawić, że osoba stanie się bardziej podatna na ruminacje, retrospekcje, koszmary senne lub lęk związany z wcześniejszą traumą.

3. Doświadczenie kolejnego traumatycznego wydarzenia

Dodatkowe traumatyczne przeżycie może poważnie wpłynąć na zdolność danej osoby do radzenia sobie z wcześniejszymi traumatycznymi doświadczeniami. Na przykład, jeśli ktoś stracił rodzica w wypadku samochodowym, doświadczenie kolejnego wypadku może wywołać traumatyczną reakcję, która aktywuje również wspomnienia wcześniejszej traumy. To może prowadzić do diagnozy PTSD z opóźnionym początkiem.

4. Strategie radzenia sobie i ich wyczerpanie

Niektóre osoby mogą początkowo radzić sobie z traumą poprzez różne adaptacyjne i nieadaptacyjne strategie, takie jak: unikanie, zaprzeczanie czy dysocjacja. Te strategie radzenia sobie mogą być skuteczne przez pewien czas, ale z biegiem lat mogą się wyczerpać lub przestać być efektywne, zwłaszcza w obliczu nowych stresorów. Gdy strategie radzenia sobie zawodzą, wcześniej kontrolowane objawy mogą ujawnić się w pełnej formie.

5. Zmiany neurologiczne i fizjologiczne

Badania sugerują, że trauma może powodować długotrwałe zmiany w funkcjonowaniu mózgu i układu odpornościowego, które mogą ujawnić się dopiero po czasie. Chroniczny stres związany z traumą może prowadzić do dysregulacji osi podwzgórze-przysadka-nadnercza (HPA), co z kolei może przyczyniać się do rozwoju objawów PTSD w późniejszym czasie.

Grupy podwyższonego ryzyka

Chociaż PTSD z opóźnionym początkiem może wystąpić u każdego, kto doświadczył traumatycznego wydarzenia, niektóre grupy są szczególnie narażone:

• Osoby starsze – które mogły doświadczyć głębokiej traumy w młodości, a objawy PTSD ujawniają się dopiero na starość.
• Weterani wojenni – którzy mogą rozwijać objawy PTSD wiele lat po zakończeniu służby.
• Ofiary przemocy w dzieciństwie – u których wspomnienia traumatycznych wydarzeń mogą zostać wyparte, a następnie powrócić w dorosłości.
• Osoby w trakcie rekonwalescencji po innych zaburzeniach psychicznych lub uzależnieniach – które mogą być bardziej podatne na rozwój PTSD.
• Osoby z niewielkim wsparciem społecznym – brak wsparcia może zwiększać ryzyko rozwoju opóźnionego PTSD.

Studium przypadku: Historia Anny

Anna, 38-letnia nauczycielka, przez prawie 20 lat funkcjonowała bez większych problemów psychicznych. W dzieciństwie doświadczyła trudnej sytuacji – była świadkiem wypadku, w którym poważnie ucierpiał jej ojciec. Choć bezpośrednio po tym wydarzeniu miała koszmary i trudności ze snem, z czasem objawy ustąpiły. Anna ukończyła studia, rozwijała karierę zawodową i założyła rodzinę.

Wszystko zmieniło się, gdy podczas wakacji była świadkiem wypadku samochodowego, który przypomniał jej traumatyczne doświadczenie z dzieciństwa. W kolejnych miesiącach zaczęła doświadczać nasilających się objawów – miała koszmary, trudności z koncentracją, reagowała lękiem na dźwięki przypominające wypadek, unikała jazdy samochodem. Początkowo łączyła te objawy jedynie z niedawnym wypadkiem, jednak podczas terapii okazało się, że większość jej lęków i wspomnień dotyczyła dawnego traumatycznego przeżycia z dzieciństwa.

Przypadek Anny ilustruje typowy mechanizm PTSD z opóźnionym początkiem – traumatyczne przeżycie z dzieciństwa zostało „uśpione” na wiele lat, dopóki nowe, podobne wydarzenie nie uruchomiło pełnoobjawowego PTSD, reaktywując dawną, nieprzetworzoną traumę.

Leczenie PTSD z opóźnionym początkiem

Najistotnijesze rekomendowane oddziaływania dla PTSD z opóźnionym początkiemto:

Terapia poznawczo-behawioralna skoncentrowana na traumie (TF-CBT)

Terapia obejmuje zwykle 12-16 cotygodniowych sesji trwających 60-90 minut. Podczas terapii uczysz się, jak badać swoje myśli i uczucia związane z traumatycznym wydarzeniem. Terapeuta pomaga Ci zmienić negatywne przekonania i uczucia związane z traumą. Nie chodzi o zapomnienie tego, co się stało, ale o zmianę Twojego stosunku do tych wspomnień.

Terapia przedłużonej ekspozycyji

Obejmuje ona bezpieczne przeżywanie wspomnień związanych z traumą i konfrontowanie się z sytuacjami, których unikano od czasu traumy. Terapia  to około 8-15 sesji. Mechanizm działania tej terapii opiera się na habituacji (przyzwyczajeniu) do wspomnień traumatycznych i związanych z nimi emocji oraz na przetworzeniu i reintegracji tych wspomnień w sposób, który zmniejsza ich negatywny wpływ na codzienne funkcjonowanie.

Terapia EMDR (Eye Movement Desensitization and Reprocessing)

To podejście, które wykorzystuje ruchy oczu lub inne formy stymulacji bilateralnej podczas przetwarzania traumatycznych wspomnień. Podczas gdy koncentrujesz się na wspomnieniu, terapeuta kieruje ruchami Twoich oczu, co pomaga przetworzyć trudne doświadczenia. Wielu pacjentów opisuje, że po terapii EMDR wspomnienia nadal istnieją, ale już nie wywołują tak intensywnych emocji.

Terapia schematów

Terapia schematów jest szczególnie wartościowa w przypadku złożonej traumy, zwłaszcza jeśli traumatyczne doświadczenia miały miejsce w dzieciństwie. Terapia schematów pomaga zidentyfikować i przetworzyć trudne przeżycia, które rozwinęły się jako reakcja na niezaspokojone potrzeby emocjonalne w dzieciństwie. W kontekście PTSD z opóźnionym początkiem, terapia schematów może pomóc zrozumieć, dlaczego objawy ujawniły się po długim czasie oraz jak wczesne doświadczenia wpłynęły na  obecne funkcjonowanie.

Szczególnie skuteczną techniką w terapii schematów jest reskrypcja wyobrażeniowa (imagery rescripting). Jest to potężne narzędzie terapeutyczne polegające na modyfikacji traumatycznych wspomnień poprzez wyobrażeniowe i przekształcenie ich w bardziej adaptacyjne scenariusze.

Proces ten wpływa na tworzenie nowych połączeń neuronalnych w następujący sposób:

1. Reorganizacja pamięci emocjonalnej – Podczas reskrypcji aktywowane są obwody pamięci emocjonalnej, głównie w układzie limbicznym (ciało migdałowate), ale równocześnie zaangażowane zostają obszary kory przedczołowej odpowiedzialne za funkcje wykonawcze i regulację emocji.
2. Neuroplastyczność – Powtarzane doświadczenia reskrypcji prowadzą do tworzenia nowych połączeń synaptycznych, co osłabia reakcje lękowe i wzmacnia zdolność do regulacji emocji. Wykorzystywana jest tu naturalna zdolność mózgu do reorganizacji.
3. Integracja doświadczeń – Technika ta pomaga w integracji emocji, myśli i wrażeń somatycznych związanych z traumatycznym doświadczeniem, co wspiera przetwarzanie pamięci z systemu niejawnego (nieświadomego) do jawnego (świadomego).

W kontekście szlaków emocjonalnych, reskrypcja:

1. Tworzy alternatywne ścieżki reagowania – Rozwija się zdolność do odpowiadania na bodźce wyzwalające w sposób adaptacyjny, zamiast automatycznych reakcji schematów.
2. Wzmacnia zaspokajanie potrzeb emocjonalnych – Pacjent uczy się identyfikować i zaspokajać własne potrzeby emocjonalne, co wcześniej mogło być blokowane przez schematy.
3. Rozwija tryb Zdrowego Dorosłego – Tworzone są nowe wzorce reagowania oparte na perspektywie zdrowego dorosłego, co stopniowo zastępuje dysfunkcyjne tryby schematów.

Badania neuroobrazowe sugerują, że skuteczna reskrypcja wiąże się ze zwiększoną aktywacją kory przedczołowej przy jednoczesnym zmniejszeniu nadmiernej reaktywności ciała migdałowatego, co odzwierciedla lepszą regulację emocjonalną i większą elastyczność poznawczą.

Farmakoterapia

Psychoterapia jest zazwyczaj pierwszą linią leczenia PTSD. Jednak leki mogą być przepisywane w celu wspomagania pacjentów w radzeniu sobie z objawami. Najczęściej stosowane leki to:

• Leki przeciwdepresyjne: Mogą pomóc złagodzić objawy depresji i lęku. Dodatkowo mogą pomóc przy problemach ze snem i słabej koncentracji.
• Leki przeciwlękowe: Często przepisywane na silne objawy lękowe związane z PTSD. Niektóre leki przeciwlękowe są ograniczone do krótkich okresów ze względu na ich potencjał uzależniający.
• Blokery: Pomagają zmniejszyć zaburzenia snu i koszmary związane z PTSD.
• Stabilizatory nastroju: Pacjenci z PTSD, którzy nie reagują na leki przeciwdepresyjne, mogą odnieść korzyść ze stabilizatorów nastroju. Leki te są często stosowane w leczeniu pobudzenia, gniewu i drażliwości związanej z PTSD.

PTSD a uzależnienia

Trauma jest ściśle powiązana z uzależnieniami. Osoby, które doświadczyły traumatycznego wydarzenia, są bardziej podatne na nadużywanie substancji w próbie znieczulenia się. Prawdziwe jest również odwrotne zjawisko – osoby mające problem z alkoholem lub narkotykami są bardziej narażone na traumatyczne wydarzenia w wyniku swojego używania substancji.

Kluczowe jest, aby osoby, które doświadczyły traumy, znalazły adaptacyjne mechanizmy radzenia sobie, które nie wiążą się z nadużywaniem substancji. Takie zachowanie może wydawać się pomocne w krótkiej perspektywie, ale nierozwiązanie podstawowej przyczyny problemów może tylko pogorszyć sytuację w dłuższej perspektywie. Ten wzorzec używania może prowadzić do fizycznego i psychologicznego uzależnienia od alkoholu lub narkotyków, które musi być leczone przez specjalistów w ośrodku rehabilitacyjnym.

Najczęściej zadawane pytania

Czy PTSD może wystąpić po 10 latach od traumy?

Tak, absolutnie. Nie istnieje górna granica czasowa, po której nie można już zdiagnozować PTSD. Niektóre osoby rozwijają objawy nawet dekady po traumatycznym wydarzeniu.

Czy objawy PTSD z opóźnionym początkiem są takie same jak w przypadku klasycznego PTSD?

Zasadniczo tak. Symptomy są podobne, jednak w przypadku PTSD z opóźnionym początkiem początkowe objawy mogą być subtelniejsze i stopniowo narastać z czasem.

Czy każdy, kto doświadczył traumy, rozwinie PTSD?

Nie, nie każda osoba po traumie rozwinie PTSD. Szacuje się, że około 25-30% osób doświadczających traumatycznego wydarzenia rozwija PTSD, a z tej grupy około 25% przypadków to PTSD z opóźnionym początkiem.

Podsumowanie

PTSD z opóźnionym może rozwinąć się nawet wiele lat po traumatycznym doświadczeniu. Trauma ma swoje własne tempo – u niektórych osób objawy pojawiają się natychmiast, u innych mogą drzemać latami, czekając na odpowiedni moment, by się ujawnić. Stres życiowy, kolejne trudne doświadczenia, zmiany życiowe, a nawet naturalne procesy starzenia się mogą osłabić nasze mechanizmy obronne i sprawić, że dawne, nieprzetworzone traumy dadzą o sobie znać.

Jeśli rozpoznajesz u siebie objawy opisane w tym artykule – nie czekaj. Nie myśl, że „to było tak dawno temu, więc nie może być problemem”. Czas nie leczy wszystkich ran – czasem potrzebujemy profesjonalnej pomocy, by przepracować trudne doświadczenia.

Bibliografia:

• American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (5th ed.). Arlington, VA: American Psychiatric Publishing.
• World Health Organization. (2019). International Statistical Classification of Diseases and Related Health Problems (11th ed.).
• Andrews, B., Brewin, C. R., Philpott, R., & Stewart, L. (2007). Delayed-onset posttraumatic stress disorder: A systematic review of the evidence. American Journal of Psychiatry, 164(7), 1319-1326.
• Smid, G. E., Mooren, T. T., van der Mast, R. C., Gersons, B. P., & Kleber, R. J. (2009). Delayed posttraumatic stress disorder: Systematic review, meta-analysis, and meta-regression analysis of prospective studies. The Journal of Clinical Psychiatry, 70(11), 1572-1582.
• Young, J. E., Klosko, J. S., & Weishaar, M. E. (2003). Schema Therapy: A Practitioner’s Guide. New York: Guilford Press.
• Arntz, A., & Jacob, G. (2013). Schema Therapy in Practice: An Introductory Guide to the Schema Mode Approach. Chichester, UK: Wiley-Blackwell.
• Holmes, E. A., Arntz, A., & Smucker, M. R. (2007). Imagery rescripting in cognitive behaviour therapy: Images, treatment techniques and outcomes. Journal of Behavior Therapy and Experimental Psychiatry, 38(4), 297-305.
• https://estss.org/