Pewnie wszyscy słyszeliśmy o biernym paleniu. Długotrwałe narażenie na dym papierosowy ma niekorzystny wpływ na nasze zdrowie i samopoczucie. Po pewnym czasie możemy być nam duszno, możemy mieć trudność z wzięciem oddechu, a nasze oczy stają się podrażnione.
Doświadczenie „wchłaniania traumy” jest w dużej mierze podobne, jak wdychanie biernego dymu. Pomaganie każdego dnia ludziom, którzy doświadczyli traum, może mieć konsekwencje dla osoby pomagającej.
Jeśli w swojej pracy zajmujesz się pomaganiem, możesz być narażona na duże obciążenie emocjonalne. To z kolei może nieść ryzyko doświadczenia traumy wtórnej lub traumy zastępczej.
Dowiedz się więcej na temat specyfiki tych pośrednich traum, poznaj różnice między nimi, poznaj sposoby radzenia, jak chronić siebie przed tym zjawiskiem.
Czym jest trauma wtórna? Czy może prowadzić do PTSD?
American Counselling Association definiuje traumę wtórną, jako „emocjonalną pozostałość po zetknięciu się z traumatycznymi historiami i doświadczeniami innych osób”. Wtórny stres może być wynikiem bycia świadkiem strachu, bólu i przerażenia doświadczanych przez inne osoby oraz może być wynikiem zaabsorbowania strasznymi, bolesnymi historiami.
Według DSM V trauma wtórna może powodować objawy spełniające kryteria zespołu stresu pourazowego (PTSD). Według DSM: „powtarzająca się lub skrajna pośrednia ekspozycja na awersyjne szczegóły zdarzenia traumatycznego” może być silnym stresorem, który wpływa na ryzyko pojawienia się PTSD. Szczególnie jeśli nie podejmie się odpowiednich działań zaradczych w przypadku traumy wtórnej bądź wypalenia zawodowego.
Warto dodać, że nie każdy, kto doświadcza traumy wtórnej, będzie spełniać kryteria PTSD; podobnie jak nie u każdego, kto doświadcza traumatycznych wydarzeń, rozwija się zaburzenie związane z traumą.
Ekspozycja na stres innych. Trauma wtórna a trauma zastępcza
Trauma wtórna i trauma zastępcza wykazują podobną charakterystykę objawów. Te kategorie traum pojawiają się w wyniku narażenia na traumatyczne doświadczenia innych osób. Jednakże różni je czas trwania narażenia na awersyjne historie.
Trauma wtórna odnosi się do objawów traumy, które pojawiają się po jednorazowym usłyszeniu historii traumatycznej lub byciu świadkiem czyjejś traumy. Wtórny zespół stresu pourazowego może wystąpić nagle np. po wysłuchaniu historii pacjenta lub po tym, kiedy było się świadkiem tragedii.
Trauma zastępcza (ang. vicarious trauma) odnosi się do objawów traumy, która rozwijają się z biegiem czasu w odpowiedzi na długotrwałe narażenie na ból wielu osób. Doświadczanie traumy zastępczej często wiąże się ze zmianą światopoglądu i własnych przekonań. Na przykład pracownik schroniska dla ofiar przemocy domowej, który regularnie pomaga kobietom, ofiarom przemocy domowej, może zacząć wierzyć w przekonanie, że wszyscy mężczyźni są lub staną się agresywni i skłonni do przemocy.
Stres i traumatyzacja. Co powoduje traumę zastępczą?
Jak wcześniej wspomniałam, trauma zastępcza pojawia się w odpowiedzi na wielokrotne narażenie na traumatyczne wydarzenia, których doświadczają ofiary. Bycie świadkiem opowieści, słuchania o traumie, a także oddziaływania niosące wsparcie innym ludziom mogą być traumatyczne dla osoby pomagającej, nawet jeśli sama bezpośrednio nie doświadcza traumy.
U każdego, kto jest narażony na taką ekspozycję, może rozwinąć się trauma zastępcza, zwłaszcza u osób z własną historią traumy. Ponadto specjaliści, którzy nie mają dostępu do odpowiedniego wsparcia lub nie nauczyły się umiejętności radzenia sobie, są bardziej narażani na to doświadczenie.
Kto jest narażony na ryzyko wtórnej traumatyzacji?
Narażeni na formy pośredniej traumy są lekarze, psycholodzy, psychoterapeuci. Specjaliści słuchający historii cierpienia i leczący pacjentów, którzy są ofiarami traumy.
Narażone są również osoby mające bezpośredni kontakt z cierpiącymi: wolontariusze, pielęgniarki, ale również strażacy czy policjanci. U każdego kto na co dzień pracuje z osobami, które przeżyły traumę i przemoc, ryzyko jest podwyższone. Czynniki, które mogą sprawić, że dana osoba będzie bardziej podatna na ryzyko wtórnej traumatyzacji to:
- wcześniejsze traumatyczne doświadczenia,
- izolacja społeczna, zarówno w pracy, jak i poza nią,
- tendencja do unikania uczuć, wycofywania się lub przypisywania winy innym,
- trudności w wyrażaniu uczuć,
- brak przygotowania, przeszkolenia i nadzoru w swojej pracy,
- bycie nowicjuszem w swojej pracy,
- stałe i intensywne narażenie na traumę przy niewielkich lub żadnych zmianach w zadaniach zawodowych,
- brak skutecznego i wspierającego procesu omawiania traumatycznej treści pracy.
Trauma zastępcza – reakcja na traumatyczne historie
Specjaliści mogą reagować na bolesne historie swoich pacjentów na wiele sposobów. Wydaje się jednak, że zmiana w ich światopoglądzie jest nieunikniona. Doświadczenia zawodowe wpływają na przekonania o innych i o świecie. Reakcje na te doświadczenia mogą być różne, pracownicy mogą stać się bardziej cyniczni lub bojaźliwi, albo mogą też bardziej doceniać to, co mają.
Warto dodać, że reakcje na traumę mogą zmieniać się w czasie, mogą różnić się w zależności od wieku i zachodzących zmian np. w sferze osobistej.
Reakcje na zetknięcie się z traumatycznymi historiami mogą być negatywne, neutralne lub pozytywne.
Reakcja negatywna na ekspozycję na traumę obejmuje szereg objawów i łączy się z pokrewną problematyką taką jak: zmęczenie współczuciem, wypalenie zawodowe.
Neutralna reakcja oznacza odpowiedni poziom odporności, adekwatny poziom wsparcia i strategii zaradczych, pomagających w odbiorze traumatycznych treści.
Odporność i zastępcza transformacja to nowsze koncepcje odzwierciedlające pozytywne reakcje. Na przykład niektórzy specjaliści mogą czerpać inspirację z odporności ofiar, która wzmacnia ich własną siłę psychiczną i emocjonalną.
Inną chroniąca reakcja to poczucie sensu, jakie zyskuje się dzięki pracy na rzecz ofiar i pomocy innym. Nadanie sensu działań wzmacnia motywację i wiarę, w to, co się robi. A co za tym idzie, może chronić przed negatywnymi skutkami narażenia na traumę.
Objawy traumy zastępczej
Każda osoba może inaczej doświadczać skutków traumy zastępczej bądź traumy wtórnej. Niektóre z potencjalnych reakcji negatywnych obejmują między innymi:
- trudności w zarządzaniu emocjami,
- uczucie odrętwienia emocjonalnego,
- zmęczenie, senność lub trudności z zasypianiem, koszmary senne,
- dolegliwości fizyczne np. nerwoból i zmniejszona odporność na choroby,
- łatwość w rozproszeniu uwagi,
- utrata poczucia sensu życia i poczucie beznadziei co do przyszłości;
- problemy w relacjach (np. wycofywanie się z relacji z przyjaciółmi i rodzina, nasilone konflikty interpersonalne, unikanie intymności),
- poczucie bezbronności lub nadmierne zamartwianie się potencjalnymi zagrożeniami,
- zwiększona drażliwość, gwałtowne wybuchy złości,
- zachowania uzależniające (np. zaburzenia odżywiania, nadużywanie substancji psychoaktywnych, hazard, podejmowanie nadmiernego ryzyka podczas uprawiania sportu),
- brak lub zmniejszone uczestnictwo w zajęciach, które wcześniej sprawiały przyjemność,
- unikanie pracy i interakcji z pacjentami.
Wypalenie zawodowe a trauma zastępcza
Niektóre objawy wypalenia zawodowego mają zbliżoną charakterystykę, na przykład: drażliwość, konflikty interpersonalne i poczucie przytłoczenia. Jednakże wypalenie zawodowe jest dużo szerszym pojęciem i odnosi się do wielu kategorii zawodów. Przyczyn wypalenia zawodowego jest bardzo wiele, od braku wsparcia w miejscu pracy, po nadmierną ilość obowiązków i brak równowagi między życiem zawodowym a prywatnym.
Trauma zastępcza występuje u osób pracujących w zawodach pomocowych, w których są świadkami lub słyszą opowieści o traumatycznych wydarzeniach. W kontekście pracy związanej z ekspozycją na traumę, osoby pracujące w takich zawodach są narażone na oba te zjawiska. Długotrwałe narażenie na traumatyczne doświadczenia może prowadzić do wypalenia zawodowego, a także do rozwoju objawów traumy zastępczej.
Trauma zastępcza wśród psychologów i psychoterapeutów
Pośrednia traumatyzacja to poważne zagrożenie dla osób pracujących w dziedzinie opieki zdrowotnej i psychoterapii. Historie przemocy, nadużyć, utraty, cierpienia i innych form traumy narażają specjalistów na trudne doświadczenia.
Empatia w uznawaniu cierpienia innej osoby niekiedy wywołuje w nas bezbronność. Praca z pacjentami może prowadzić do stopniowego gromadzenia się stresu oraz empatycznego przeciążenia, które w konsekwencji może doprowadzić do poważnych konsekwencji dla samych terapeutów. Empatyczne słuchanie kolejnych historii o ludzkim cierpieniu podważa głęboko zakorzenione przekonania, założenia i oczekiwania klinicysty, które mogą objawiać się natrętnymi myślami i obrazami, a także innymi przejawami emocjonalnymi i behawioralnymi.
Trauma zastępcza odnosi się do negatywnych zmian w postrzeganiu siebie, innych i świata przez klinicystę, wynikających z powtarzającego się empatycznego zaangażowania w myśli, wspomnienia i emocje swoich pacjentów
Test – zmęczenie współczuciem
Koncepcja zmęczenia współczuciem pojawiła się dopiero w ciągu ostatnich kilku lat. Zmęczenie współczuciem jest emocjonalną pozostałością po pracy z ludzkim cierpieniem. Profesjonaliści pracujący z ludźmi muszą zmagać się nie tylko ze zwykłym stresem czy niezadowoleniem z pracy, ale także z emocjonalnymi i osobistymi uczuciami wobec cierpienia.
Jeśli czujesz się wyczerpana, przeciążona, masz poczucie, że tracisz poczucie siebie na rzecz klientów, sprawdź poziom i zasoby swojego współczucia. Wykonaj test – Compassion Fatigue/Satisfaction Self-Test (CFS)
Zacznij pomagać sobie. Jak chronić się przed traumą zastępczą?
Jeśli ze względu na swoją pracę jesteś narażona na ryzyko traumy zastępczej, możesz podjąć kroki, aby zmniejszyć prawdopodobieństwo wystąpienia objawów traumy. Każdy z nas ma indywidualne potrzeby w zakresie samoopieki, więc być może będziesz musiała wypróbować różne umiejętności, aby zobaczyć, co będzie dla Ciebie odpowiednie.
- Zadbaj o swoje potrzeby. Zwróć uwagę na swój stan emocjonalny i sposób, w jaki reagujesz na traumę, na którą jesteś narażona. Dbaj o przerwy w czasie pracy.
- Trzymaj się swojego harmonogramu snu. Kiedy jesteś wypoczęta, łatwiej jest zadbać o siebie.
- Utrzymuj codzienne czynności (przewidywalność pomaga).
- Podziel się swoimi obawami i opracuj strategie wsparcia z ukochaną osobą.
- Ustal silne granice. Wiele osób na stanowiskach zagrożonych traumą zastępczą wykazuje empatię i troszczy się o ludzi, z którymi pracuje, co samo w sobie jest dobre. Jednak niekiedy konieczne odłożenie tego na bok może być trudne, gdy nie ma się czasu na pracę. Upewnij się, że masz granice wokół swojej pracy.
- Szukaj wsparcia. Jeśli to konieczne, rozpocznij swoją własną terapię – psychoterapia online. Proś o pomoc swoje zaufane osoby, przyjaciół i rodzinę.
- Zadaj sobie pytania, co jest dla ciebie ważne poza pracą? Jakie rzeczy sprawiają ci przyjemność? Co ładuje twoje baterie? Poświęcenie czasu na te czynności pomaga zapobiegać traumie zastępczej.
Jak chronić swoich pracowników? Sugestie dla przełożonych
Ochrona pracowników przed traumą jest istotnym zadaniem dla każdego ośrodka pracy, zwłaszcza w obszarach, gdzie mogą występować stresujące lub traumatyczne sytuacje. Można podjąć różne działania wspierające pracowników, na przykład:
- omawianie zastępczej traumy w ramach superwizji – superwizja,
- tworzenie wspierającego, bezpiecznego środowiska pracy,
- umożliwienie elastycznego harmonogramu pracy,
- tworzenie czasu i fizycznej przestrzeni w pracy do refleksji, rozmowy,
- działania prewencyjne, chroniące przed traumą zastępczą
Jak leczyć traumę zastępczą?
Jeśli zmagasz się traumą zastępczą bądź traumą wtórną, możesz liczyć na pomoc. W szczególności rekomendowana jest terapia poznawczo-behawioralna, terapia schematów oraz EMDR, które mogą skutecznie złagodzić objawy traumy zastępczej.
Terapia poznawczo-behawioralna (CBT): pomaga w rozpoznaniu i zmianie negatywnych myśli i przekonań związanych z traumą oraz w nabyciu umiejętności radzenia sobie z lękiem i stresem.
Terapia schematów: może być skuteczną metodą leczenia traumy zastępczej, szczególnie jeśli osoba doświadczyła traumy w przeszłości, a dziś musi mierzyć się z cierpieniem i traumą innych.
Terapia EMDR (Eye Movement Desensitization and Reprocessing): pomaga w przetworzeniu traumatycznych wspomnień i zmniejszeniu ich wpływu na codzienne życie.
Jeśli doświadczysz traumy zastępczej, możesz skorzystać z usług terapeutycznych w celu leczenia objawów traumy . Możesz także potrzebować większej samoopieki i odpoczynku.
Nie jesteś sama. Wiele osób doświadcza traumy zastępczej. Zasługujesz na pomoc i wsparcie.
Bibliografia:
Sharon Rae Jenkins, Stephanie Baird, “Secondary traumatic stress and vicarious trauma: A validational study”
https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1023/A%3A1020193526843
Jeongsuk Kim, Brittney Chesworth, Hannabeth Franchino-Olsen, Rebecca J. Macy, “A Scoping Review of Vicarious Trauma Interventions for Service Providers Working With People Who Have Experienced Traumatic Events”
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC8426417/#bibr43-1524838021991310
