Wstyd, bywa niewygodny. Zazwyczaj nie chce się go czuć ani o nim myśleć. Każda z nas przeżywa go najczęściej w samotności. W tym artykule przyjrzymy się, czym jest wstyd i dlaczego się pojawia? Zastanowimy się nad jego skutkami. Sprawdzimy też, czy można wstydzić się za bardzo i czy istnieją sposoby na poradzenie sobie z obezwładniającym wstydem?
Czym jest wstyd?
Aby móc odpowiedzieć na to podstawowe pytanie, przyda nam się przykład. Wyobraź sobie, że..Twoja randka przebiega wzorcowo. Przytulna restauracja, doskonała włoska kuchnia, nastrojowa muzyka lecąca z głośników. Siedzicie przy stoliku i już od ponad godziny co i rusz wpadacie na interesujący temat. Rozmowa idzie jak z płatka. Jesteś oczarowana.
Nagle Twoja sympatia zaczyna rozprawiać o… architekturze. Przez dłuższą chwilę wesoło wymienia najnowsze trendy w projektowaniu budynków, a potem… pyta Cię o zdanie na temat domów z wykuszami i ogrodami wertykalnymi. Zapada martwa cisza. Wiesz, że zaraz wyjdzie na jaw, że kłamałaś. Wpisałaś w swoim profilu randkowym zainteresowania, które nijak nie pokrywają się z rzeczywistością.
I wtedy pojawia się on. Wstyd. Zalewa Cię całą i paraliżuje w ułamku sekundy. Nie wiesz, co robić. Spuszczasz wzrok i wpatrujesz się uporczywie w talerz. Uderza Cię gorąco, policzki płoną. Oddałabyś wszystko, żeby zniknąć i przenieść się gdzieś daleko stąd.
Wstyd to emocja, która nie należy do tych najprzyjemniejszych – raczej nie wyczekujemy się jej pojawienia z zapartym tchem. Działa niczym ostrzeżenie o przekroczeniu granicy. To komunikat krzyczący „Natychmiast przestań! Jesteś za daleko!”. Mówi, że nie prezentujemy się tak, jak powinnyśmy. A to, jak powinnyśmy wyglądać i się zachowywać, wyznaczane jest przez normy społeczne, oczekiwania innych oraz nasze wewnętrzne przekonania.
I choć wstyd jest reakcją na konkretne wydarzenie (na przykład ujawnienie kłamstwa, jak w przypadku naszej historii), przekłada się na całościową ocenę.
To znaczy, że nie myślimy: „To JEDNO zachowanie było nie w porządku”. Nie! Zamiast tego przypisujemy sobie całą listę negatywnych epitetów np. głupia, naiwna, okropna, słaba, beznadziejna, podła.
Wobec tego, bardzo często możesz wycofywać się z relacji z innymi a Twój wewnętrzny krytyk, może potęgować poczucie wstydu, smutku i samotności.
Wstyd i poczucie winy
Wstyd i poczucie winy to dwie różne emocje, choć czasami mogą być ze sobą powiązane. Poczucie winy może prowadzić do różnych reakcji emocjonalnych, takich jak właśnie wstyd czy smutek.
Wstyd jest emocją związaną z poczuciem nieodpowiedniości, nieadekwatności lub niekompetencji wobec siebie lub innych osób w społecznym kontekście. Może być wywołany przez np. popełnienie błędu, ośmieszenie się, czy nieodpowiednie zachowanie. Poczucie winy zaś jest związane z poczuciem odpowiedzialności za złamanie norm moralnych, wartości lub standardów, zarówno wobec siebie, jak i innych osób. Wstyd może być wywołany przez zewnętrzne oceny innych ludzi lub społeczeństwa, a także przez wewnętrzne przekonania i normy, które osoba ma wobec siebie. Poczucie winy z kolei ma zazwyczaj swoje źródło wewnętrzne, wynikające z przekonania, że osoba popełniła coś, co jest niewłaściwe lub złe.
Kiedy zaczynamy odczuwać wstyd?
W pierwszych chwilach życia nikt niczego się jeszcze nie wstydzi. Ten błogi stan trwa przez kilkanaście miesięcy i kończy się najczęściej około drugiego roku życia. To właśnie wtedy dziecko staje się na tyle świadome samego siebie, że odkrywa, czym jest wstyd.
Wszystko związane jest z oceną własnych działań przez pryzmat obowiązujących standardów. Dziecko porównuje swoje zachowanie do oczekiwań stawianych przez opiekuna. Gdy zauważy, że zrobiło coś złego (niezgodnego z oczekiwaniami), czuje wstyd. Gdy jednak uzna, że zachowało się poprawnie, pojawia się przeciwieństwo wstydu – duma.
Zawstydzanie a poczucie wstydu – czyli jak urazy z dzieciństwa mogą nas obciążyć?
Z początku to rodzic wskazuje, czego należy się wstydzić. I może okazać się, że korzysta z tej metody nader chętnie. Szczególnie, że jest ona wyjątkowo skuteczna. Zawstydzone dziecko szybko przestaje zachowywać się w niepożądany sposób, a rodzic czuje, że ma kontrolę nad sytuacją. Poczucie bezpieczeństwa jest ważne w procesie rozwijania zdrowej samooceny. Krytyka ze strony bliskich może wpływać w sposób destrukcyjny na samoocenę dzieka i poczucie wartości.
Zawstydzanie może przybierać różne formy, takie jak:
– porównywanie (“Ta dziewczynka grzecznie się bawi i nie robi bałaganu. A teraz spójrz na siebie i zobacz, jaki tu wszędzie jest syf!“),
– moralizowanie (“Dobre dzieci tak nie robią! Grzeczne dziewczynki zawsze siedzą na krześle wyprostowane!“),
– upokarzanie (“Jesteś okropną smarkulą. Jak ci nie wstyd być taką beksą! Wszyscy będą się z ciebie śmiali.“).
Te słowa ranią dziecko, boleśnie odciskając się na jego psychice. Wywołują gniew, strach i wstyd. Te z kolei mogą przekształcić się z czasem w agresję, która staje się strategią na rozładowanie nagromadzonego napięcia.
Niezależnie od tego, czy zawstydzanie znajdzie ujście w agresji, czy też w lęku i zahamowaniu, pozostaje z dzieckiem na zawsze. Zmniejsza poczucie własnej wartości, wywołuje lęk. Uczy nieadekwatnego reagowania wstydem w sytuacjach społecznych. A to z biegiem czasu staje się problemem o niebotycznych wręcz rozmiarach.
Jakie są objawy wstydu?
Wstyd zazwyczaj kojarzymy z odczuwaniem zakłopotania i pojawieniem się nieprzyjemnych reakcji fizjologicznych. Do najczęstszych objawów zaliczają się:
- przyspieszone bicie serca,
- zaczerwieniona skóra twarzy, szyi i dekoltu,
- uczucie ciepła napływającego do głowy,
- przyspieszony oddech,
- potliwość dłoni,
- ukrywanie twarzy,
- poczucie skrępowania,
- unikanie spojrzeń innych ludzi,
- ściszanie głosu,
- poczucie bezsilności i odrzucenia,
- poczucie naszej niedoskonałości
- porażka i brak satysfakcji
- całościowa negatywna ocena siebie
- chęć odizolowania się i ukrycia
- poczucie osamotnienia
- smutek, który w długoterminowym okresie może doprowadzić nawet do zaburzeń depresyjnych.
Czego się wstydzimy?
Jako ludzie, możemy doświadczać wielu różnych doświadczeń wstydu, które mogą być związane z naszymi działaniami, wyglądem, zdolnościami lub decyzjami. Warto zauważyć, że uczucie wstydu jest subiektywne i różni się w zależności od kultury, w której żyjemy, naszych indywidualnych doświadczeń i wychowania.
- Błędy i niepowodzenia. Często czujemy wstyd z powodu popełnienia błędu lub poniesienia niepowodzenie w pracy, w szkole, w związkach czy w innych obszarach naszego życia. Może to być związane z poczuciem winy, niekompetencji lub obawą o ocenę innych ludzi.
- Wygląd fizyczny. Wygląd fizyczny jest często źródłem wstydu dla wielu ludzi. Może to obejmować poczucie nieatrakcyjności, związane z wagą, wyglądem skóry, kształtem ciała, ubiorem czy innymi cechami zewnętrznymi, które uważamy za wstydliwe.
- Seksualność i intymność. Wiele z nas odczuwa wstyd w związku z seksualnością, zarówno jeśli chodzi o orientację seksualną, jak i preferencje seksualne. Może to obejmować niepewność lub wstyd związany z wyrażaniem swoich uczuć, potrzeb seksualnych.
- Słabości i ograniczenia. Czasami czujemy wstyd, gdy ujawniamy swoje słabości, ograniczenia lub niezdolności do wykonania pewnych zadań czy osiągnięcia określonych celów. Może to być związane z poczuciem utraty kontroli, niezdolności do spełnienia oczekiwań lub obawy o postrzeganie nas jako niekompetentne.
- Wybory życiowe. Decyzje, które podejmujemy w życiu, takie jak kariera, związki, rodzicielstwo czy finanse, również mogą być źródłem wstydu. Może to obejmować obawy o ocenę innych ludzi, niepewność co do właściwości naszych wyborów lub poczucie, że nie spełniamy społecznych oczekiwań.
Polacy i wstyd – czego wstydzi się nasz naród?
Poznawaniem tajników wstydu zajmują się psychologowie, socjologowie, kulturoznawcy. Wszystko po to, by zrozumieć, czym jest wstyd i jak go przeżywamy. Badaniami objęta była także Polska. Wstyd w naszym kraju został przeanalizowany na podstawie przeprowadzonego w 2015 roku sondażu. „Polska piramida wstydu” jest pojęciem, które odnosi się do hierarchii lub struktury społecznych oczekiwań, które mogą powodować wstyd w polskim społeczeństwie. Jest to metaforyczne pojęcie, które opisuje różne poziomy wstydu w Polskim kontekście społecznym. Według badań wstyd związany jest z:
- kwestiami politycznymi. W Polsce, ze względu na kontrowersje i napięcia polityczne, niektóre osoby mogą czuć wstyd związany z ich przekonaniami politycznymi lub związanych z nimi działaniami, zwłaszcza jeśli nie zgadzają się z dominującym nurtem politycznym lub nie spełniają oczekiwań swojej społeczności,
- tradycjonalistycznymi normami społecznymi: W Polskim społeczeństwie istnieją pewne tradycjonalistyczne normy, które mogą powodować wstyd, zwłaszcza w odniesieniu do kwestii związanych z rodziną, małżeństwem, płcią czy rolami społecznymi. Osoby, które nie spełniają tych norm lub nie pasują do społecznie akceptowanych wzorców np. stres mniejszościowy, mogą czuć wstyd lub być oceniane przez społeczeństwo,
- ubóstwem lub brakiem sukcesów zawodowych: W Polskiej kulturze, posiadanie stabilnej kariery zawodowej i osiąganie sukcesów finansowych może być ważne dla wielu osób. Osoby, które nie odnoszą takich sukcesów, mogą czuć wstyd lub być oceniane negatywnie przez społeczeństwo, zwłaszcza w porównaniu z innymi, którzy osiągnęli wyższy status społeczny,
- z obyczajowości (na przykład negatywnych postaw, takich jak powszechne narzekanie i pretensjonalność a także stereotypów, dotyczących między innymi pijaństwa i skłonności do kradzieży na),
- z wyglądem fizycznym. Podobnie jak w innych kulturach, wygląd fizyczny może być również źródłem wstydu w Polskim społeczeństwie. Normy urody, takie jak szczupła sylwetka, atrakcyjna skóra czy odpowiedni ubiór, mogą wpływać na niskie poczucie własnej wartości i mogą powodować wstyd u tych, którzy nie spełniają tych standardów,
Konsekwencje wstydu. W jaki sposób możemy przeżywać wstyd?
Ale co dzieje się już po tym, jak się zawstydzimy?
– staramy się nie myśleć o „popełnionym wykroczeniu” i odciąć emocjonalnie,
– reagujemy nerwowo i koncentrujemy się na nieprzyjemnych odczuciach płynących z ciała,
– próbujemy odwrócić swoją uwagę i pochłonąć się innymi czynnościami,
– zaczynamy obwiniać innych (atakujemy, by bronić siebie),
– czujemy się niezrozumiane i nieakceptowane, a przez to chcemy odsunąć się, odizolować i pozostać w cieniu.
Na co nam ten wstyd? Poczucie wstydu, czy nie lepiej, aby zniknął?
Wstyd jest dla nas sygnałem, że nie prezentujemy się właściwie. Ostrzega, że zrobiłyśmy kontrowersyjny ruch, powiedziałyśmy coś nieodpowiedniego, złamałyśmy ustalone zasady i nie pasujemy do otoczenia. A my przecież chcemy pasować. Nie lubimy czuć się odrzucone, pominięte, zlekceważone.
Wstyd trzyma nas w pewnych granicach i chroni przed wykluczeniem. Odczuwając go, zdajemy sobie świadomość, że znalazłyśmy się w niekorzystnym położeniu. Chcemy go unikać, a tym samym ustrzegać się takich sytuacji. I choć wstyd jest nam potrzebny, to może stać się dla nas bardzo bolesny.
Rodzaje wstydu
Praca Gilberta sugeruje, że chociaż wstyd może być bolesną i trudną do przeżycia emocją, jest on również normalną i adaptacyjną częścią bycia człowiekiem. Poprzez zrozumienie różnych rodzajów wstydu i ich przyczyn, osoby mogą być w stanie lepiej rozpoznać i poradzić sobie ze wstydem, kiedy się pojawi, a także kultywować większe poczucie współczucia i samoakceptacji.
Paul Gilbert, czołowy badacz w dziedzinie wstydu wyróżnił trzy rodzaje wstydu:
Obrzydzenie do siebie. T poczucie wstydu, związane jest z wiarą, że jesteśmy fundamentalnie wadliwe lub niegodne, jako osoby. Możemy czuć obrzydzenie do siebie samych za to, kim jesteśmy,a nie tylko za nasze działania lub zachowania.
Wstyd uzewnętrzniony. Ten rodzaj wstydu pojawia się, gdy czujemy się narażone na ocenę lub bezbronne, np. gdy zostaniemy przyłapane na kłamstwie lub popełnimy błąd przed innymi. Możemy czuć się zakłopotane lub upokorzone i obawiać się, że zostaniemy osądzone lub odrzucone przez innych.
Wstyd, związany z tożsamością. Ten rodzaj wstydu pojawia się, gdy czujemy się zawstydzone aspektami nas samych, których nie możemy zmienić, takimi jak nasza: rasa, orientacja seksualna czy wygląd fizyczny. Możemy mieć poczucie, że nie pasujemy do społeczeństwa lub nie jesteśmy przez nie akceptowane, z powodu tych aspektów naszej tożsamości.
Wstyd wstydowi nie równy. Funkcje wstydu, czyli o dwóch różnych rodzajach wstydu
Istnieją dwa rodzaje wstydu: zdrowy i toksyczny.
Zdrowy informuje nas o własnych ograniczeniach i przypomina, że nie zawsze opłaca się robić wszystko, czego dusza zapragnie. Nie pozwala na utratę kontaktu z rzeczywistością. Uświadamia, że nie jesteśmy nieomylne. Że popełniamy błędy, które mogą nam zaszkodzić. Że czasem musimy zwolnić.
Jego pozytywne działanie możemy podsumować słowami socjolożki Helen Merrell Lynd:
Doświadczenia wstydu, jeżeli odważnie się z nimi skonfrontujemy, mogą niespodziewanie rzucić światło na to, kim jesteśmy, i wskazać drogę do tego, kim możemy się stać.
Ale jest jeszcze ten drugi – toksyczny, uwewnętrzniony. Ten, który nie puszcza. Nieodstępujący na krok prześladowca przyklejony niczym cień. Nie jest już naturalną reakcją występującą w uzasadnionych sytuacjach. Staje się nieodłącznym elementem codzienności. Częścią tożsamości, od której nie da się uciec.
Toksyczny wstyd nie zna litości. Nieustannie wytyka niedoskonałości i nie pozwala cieszyć się z sukcesów. Podkreśla słabości i przerysowuje wady. Każe czuć zażenowanie i ukrywać prawdziwą twarz.
Jak radzić sobie ze wstydem i zwiększyć poczucie wartości?
Choć wstyd dotyczy każdej z nas, nie każda reaguje na niego tak samo. Głębokie przeżywanie wstydu to bolesne doświadczenie, z którym trudno sobie poradzić. Co zatem robić, kiedy wstyd zaczyna nas przytłaczać?
Stanąć oko w oko ze wstydem
Kiedy nie wiemy, co stanowi nasz problem, podejmowane przez nas kroki to tak naprawdę walka z wiatrakami. Zastanówmy się, czego tak naprawdę się wstydzimy. To właśnie ta odpowiedź jest kluczowa, lecz droga do niej może okazać się kręta. Niekiedy potrzeba nam wiele czasu (i namysłu), by odkryć, co jest dla nas najtrudniejsze.
Wybierzmy się na wyprawę w głąb siebie i odpowiedz na pytanie?
Kiedy wstyd pojawił się w Twoim życiu i jaki był na początku?
Czy jego obecność jest teraz uzasadniona (czy nie jest echem dawnych wydarzeń)?
Z czym jest on związany (czy wynika z narzuconych na nas standardów i presji otoczenia, czy też pochodzi z naszego wnętrza, gdyż nie jesteśmy takie, jakie chciałybyśmy być)?
Zacznijmy myśleć o swoim wstydzie i oswajać się z nim. Przyjrzyj się własnym reakcjom, starając się ich nie oceniać. Bądź dla siebie wyrozumiała i staraj się zauważyć, co ten wstyd mówi o twoich potrzebach.
Odważmy się mówić o wstydzie
Zamiast tłumić wstyd w sobie, spróbuj go wyrazić. Możesz porozmawiać z zaufanymi osobami, takimi jak przyjaciel, partner lub terapeuta. Dzielenie się uczuciami może zmniejszyć ich intensywność i pozwolić na uzyskanie wsparcia.
Opowiedzmy o tym, jak się czujemy. Niech usłyszy o tym ktoś bliski, przed kim nie boimy się otworzyć. Zrzućmy z siebie ten ciężar i opiszmy, jak przebiegało całe zdarzenie.
- Kiedy dopadł nas wstyd?
- Jakie to było odczucie?
- Co stało się później?
Akceptacja
Akceptacja siebie takim, jakim się jest, może pomóc w zmniejszeniu wstydu. Pracuj nad akceptacją swoich wad, niedoskonałości i błędów. Wszyscy jesteśmy ludźmi i wszyscy popełniamy błędy. Ważne jest, aby sobie wybaczyć i nie być zbyt surową dla siebie. Brak empatii w stosunku do swoich emocji może prowadzić do trudności w radzeniu sobie z nimi.Emocje są ważne, dlatego powinniśmy wykazywać empatię w stosunku do swoich i innych uczuć. Akceptacja siebie i swoich przeżyć może pomóc zwiększyć poczucie wartości.
Psychoterapia. Terapia chronicznego wstydu. Co robić, gdy wstyd utrudnia nam życie?
Paraliżujący wstyd pojawiający się w najmniej oczekiwanych sytuacjach to problem, z którym ciężko poradzić sobie samej. Zauważyłaś, że brak Ci sił, a wstyd przejmuje kontrolę nad całym Twoim życiem? Przewlekły wstyd to głęboko zakorzenione uczucie wstydu, które utrzymuje się przez dłuższy czas i może wpływać na różne obszary życia danej osoby. Terapia może być skutecznym sposobem na zajęcie się chronicznym wstydem i rozwinięcie strategii radzenia sobie z tymi uczuciami.
Podejścia terapeutyczne, które mogą być pomocne w walce z przewlekłym wstydem:
Terapia poznawczo-behawioralna (CBT). CBT może pomóc zidentyfikować i zakwestionować negatywne myśli i przekonania na swój temat, które przyczyniają się do uczucia wstydu. Może to obejmować opracowanie strategii radzenia sobie i praktykowanie współczucia dla samego siebie.
Terapia akceptacji i zaangażowania (ACT). ACT może pomóc nauczyć się akceptować i zarządzać trudnymi emocjami, w tym wstydem, jednocześnie pracując nad prowadzeniem satysfakcjonującego życia zgodnego z ich wartościami.
Eye Movement Desensitization and Reprocessing (EMDR). EMDR jest rodzajem terapii, która może pomóc osobom przetworzyć traumatyczne doświadczenia, które mogą przyczyniać się do uczucia wstydu.
Terapia schematów. Terapia skupia się na identyfikacji i zmianie głęboko zakorzenionych wzorców myśli, uczuć i zachowań, które przyczyniają się do chronicznego wstydu, szczególnie schemat wadliwości. Terapeuta, pracując z pacjentem, pomaga zrozumieć genezę wstydu, odkryć związane z nim schematy, a następnie wprowadzać zmiany w myśleniu, emocjach i zachowaniach.
Compassion-Focused Therapy (CFT). CFT to rodzaj terapii, która skupia się na rozwijaniu współczucia dla siebie (ang. self-compassion) i współczucia wobec innych. Poprzez kultywowanie uczuć ciepła, życzliwości i zrozumienia wobec siebie, osoby mogą zmniejszyć poczucie wstydu i poprawić swoje ogólne samopoczucie.
Podczas pracy z psychoterapeutką dotrzesz do źródła swojego wstydu i zrozumiesz, dlaczego tak silnie na niego reagujesz. Nauczysz się rozpoznawać własne potrzeby i skuteczniej wychodzić im naprzeciw. Pamiętaj, dzięki odpowiedniej terapii i wsparciu możliwe jest zarządzanie i redukcja chronicznego wstydu oraz poprawa ogólnego stanu zdrowia psychicznego i samopoczucia. Zmagasz się z chronicznym wstydem? Umów spotkanie – psychoterapia online.
Bibliografia:
Chajbos, K. (2019). Wstyd w życiu Polaków: sposoby rozumienia i doświadczania, role i formy obecności. Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu.
