W tym artykule dowiesz się, czym jest podejście behawioralne, co to jest warunkowanie klasyczne i instrumentalne oraz przy jakich zaburzeniach czy problemach psychicznych można z technik behawioralnych skutecznie skorzystać.
Co to jest behawioryzm?
Jeśli behawioryzm kojarzy Ci się z tresurą i z psami Pawłowa to tylko część historii o tym nurcie terapeutycznym. Pełna opowieść o nim opiera się na analizie wpływu otoczenia, bodźców i doświadczeń na postępowanie, zachowanie i myślenie człowieka. A zatem założeniem terapii behawioralnej jest przekonanie, według którego zaburzenia funkcjonowania wynikają z wyuczonych reakcji na bodźce.
Behawioryzm związany jest z każdą aktywnością mającą na celu wypracowanie konkretnego, pożądanego zachowania. Tak doszłyśmy do definicji nabywania nowych kompetencji, czyli uczenia się. Gdyż w myśl tego podejścia zachowanie osoby to nie jest coś, co ma dana osoba, ale jest to efekt uczenia się, środowiska i wpływów danej osoby.
Terapia behawioralna
W terapii behawioralnej najważniejsze jest tak zwane „tu i teraz” oraz czas przyszły. Nie koncentruje się ona na badaniu podświadomych procesów psychicznych i dawnych traum, a uczy modyfikowania wyuczonych zachowań.
Dla przykładu wyobraź sobie taką sytuację, w której w dużym mieszkaniu lub domu w którym mieszkasz często nie ma prądu i zdarza się, że doświadczasz ciemności późnym wieczorem, będąc sama. Gdy tylko znika światło, zaczynasz szybciej oddychać, zwiększa się częstość pracy Twojego serca, spłyca się oddech. Okazuje się jednak, że po kilku awariach prądu już samo przebywanie w dużym domu, bez innych ludzi powoduje przyspieszone bicie serca. Co ciekawe, taka reakcja może pojawić się w innej dużej przestrzeni, pod warunkiem, że jesteś w niej sama. To właśnie jest warunkowanie klasyczne. Bodźcem bezwarunkowym w tym przypadku jest brak prądu i ciemność, a reakcją bezwarunkową – przyspieszone bicie serca. Samotne przebywanie w dużym pomieszczeniu czy przestrzeni, które początkowo były bodźcem obojętnym, w procesie warunkowania klasycznego nabywa zdolności wywoływania reakcji warunkowej – przyspieszonego bicia serca, gdy nie ma nikogo obok Ciebie. Ten związek zakończył się na wywołaniu emocjonalnej reakcji strachu przed samotnym przebywaniem w domu. To dobry przykład, aby zrozumieć, że reakcji strachu można się wyuczyć.
Czym jest warunkowanie instrumentalne?
Natomiast warunkowanie instrumentalne według jego twórcy S. F. Skinnera tłumaczy wpływ pewnych konsekwencji na zmiany częstości występowania zachowania. Te konsekwencje mogą być wzmacniające (nagradzające) bądź karzące. Konsekwencje wzmacniające podnoszą prawdopodobieństwo wystąpienia konkretnego zachowania, natomiast efektem kary będzie spadek częstotliwości pojawiania się danego zachowania (Babel, 2011).
Wzmocnienia i kary jako konsekwencje zachowań mogą być pozytywne i negatywne. Dodanie pozytywnego bodźca (tzw. wzmocnienie pozytywne) jako konsekwencji pozytywnego zachowania będzie powodowało jego utrwalenie. Dlatego tak ważne są nagrody i pochwały w szkole dla uczniów z dobrymi wynikami w nauce. Z kolei dodanie bodźca karzącego jako następstwa negatywnego zachowania będzie karą pozytywną. Dobrym przykładem takiego zdarzenia będzie doświadczenie dzieci gdy, gdy muszą przeprosić za swoje niewłaściwe zachowanie. Dla odmiany karą negatywną stanie się wycofanie jakiegoś przywileju, np. bardzo dotkliwą dla dzisiejszych nastolatków -czasu przed ekranem monitora czy smartfona. W przypadku wzmocnienia negatywnego konsekwencja polega na tym, że po pojawieniu się zachowania usuwa się z otoczenia nieprzyjemny bodziec, który zwiększa prawdopodobieństwo ponownego pojawienia się danego zachowania, np. dziecko, które zje trochę warzyw, nie będzie musiało jeść wszystkiego, co ma na talerzu.
Warunkowanie instrumentalne ma ogromny wpływ na nasze codzienne funkcjonowanie, a mechanizmy uczenia się kształtują nasze postępowanie. Czy zdarzyło się kiedykolwiek, że zapomniałaś nr PIN do alarmu antywłamaniowego do domu, gdy wróciłaś z wakacji? Po kilku próbach system się zablokował i alarm się uruchomił. W konsekwencji potrzebowałaś zadzwonić do serwisu firmy monitorującej sygnał z prośbą o odwołanie. Telefon do firmy był w tym przypadku karą pozytywną. Tym razem PIN zapisałaś w telefonie. Zapisanie PIN-u było wzmocnieniem negatywnym- dzięki notatkom unikniesz sytuacji takiej jak ta po powrocie z wakacji, kolejnego telefonu z odwołaniem alarmu i stresu z tym związanego. W regulaminie Twojej umowy z firmą serwisującą jest zapisane, że za kolejne bezzasadne uruchomienie alarmu bez odwołania musisz zapłacić określoną kwotę na ich rachunek. Taka opłata będzie karą negatywną, bo ponosisz koszt. Szczęśliwie okazało się, że Twoje wakacje były bardzo udane i bardzo ich potrzebowałaś, stąd istnieje prawdopodobieństwo, że jeszcze wyjedziesz i zostawisz dom z włączonym alarmem, pod warunkiem, że będziesz pamiętała PIN. Jak, widzisz wiele z behawioryzmu, jest w naszym codziennym życiu.
Interwencje terapeutyczne – praca nad zmianą zachowania
Interwencje terapeutyczne mogą być ściśle powiązane z zależnością zachowanie-wzmocnienie i powinny zmieniać motywację osoby do zachowań niepożądanych. W ten sposób mogą prowadzić do procesu uczenia się, polegającego na wypracowaniu pewnych sposobów zachowania się, tak zwanych nawyków. Istnieją dwa podstawowe cele metod oddziaływania opierających się na funkcji zachowania: osłabienie istniejącego związku pomiędzy wzmocnieniami utrzymującymi zachowanie trudne i tym zachowaniem oraz uczenie się alternatywnych zachowań pożądanych spełniających tę samą funkcję, co eliminowane zachowanie niepożądane (Bąbel, 2008).
Trzy strategie podejmowane przez terapeutę mogą dotyczyć: manipulowania zmienną poprzedzającą zachowanie trudne, eliminowanie wzmocnień wywołanych przez zachowanie trudne, nazwane wygaszaniem oraz wzmacnianie zachowań innych niż zachowania modyfikowalne, czyli zachowań alternatywnych (Bąbel, 2008).
Do metod opartych na manipulowaniu bodźcami poprzedzającymi można zaliczyć przyznawanie wzmocnień niezależnie od zachowania trudnego lub dostarczenia ich w dużej liczbie, czego wynikiem będzie zredukowanie operacji motywujących do uwagi lub konkretnej rzeczy, a co za tym idzie – obniżenie prawdopodobieństwa, że zachowanie trudne wystąpi. Przykładem może być Twoja uważność dla konkretnej osoby lub oferowanie pomocy w trudnym zadaniu, bez związku z konkretną czy kryzysową sytuacją.
Wygaszanie zachowań
Natomiast gdy wspólnie z terapeutą podejmiecie decyzję o wygaszaniu zachowań, to oznacza, że Wasza praca będzie polegała na zaprzestaniu wzmacniania zachowania, które do tej pory było wzmacniane. Jej skutkiem będzie zredukowanie interesującej Ciebie aktywności, np. ograniczysz ilość zjadanej czekolady, którą tak bardzo lubisz, gdy masz dobry dzień i zasiadasz do wieczornego filmu przed ekranem. Natomiast, jeśli określony poziom zachowania, jest utrzymywany przez wzmocnienia sensoryczne np. w pracy możesz skupić się wyłącznie w ciszy, co bardzo utrudnia wykonywanie przez Ciebie codziennych obowiązków w otwartej przestrzeni, to wygaszanie polegać będzie na zminimalizowaniu odczuwania tego wzmocnienia. Być może ograniczysz ciszę poprzez stworzenie środowiska, w którym możesz pracować w towarzystwie spokojnej muzyki.
W przypadku interwencji behawioralnych praktykowane jest uczenie się alternatywnych zachowań do tych modyfikowalnych. Jedyną z nich jest procedura, która polega na wzmacnianiu wybranego zachowania pozytywnego (lub kilku zachowań), które w teorii mogą być możliwe do wykonania jednocześnie, np. zamiast obgryzania paznokci osoba żuje gumę lub gryzie marchewkę.
Technika planowania aktywności
Terapia poznawczo-behawioralna wykorzystuje wiele technik, związanych ze zmianą zachowania np. wśród osób z problemami depresji może być technika planowania aktywności. Dlaczego? Bywa skuteczna, gdy plan dnia nie jest ustrukturalizowany, gdy osoba ma niski poziom aktywności, a terapeuta dąży do wypracowania pewnych nawyków i rutyny. Warto z niej skorzystać, gdy jesteś bardzo zajęta, a rzeczy ważne ciągle nie są zrobione. Odwlekasz rzeczy ważne i nie zarządzasz czasem, tak jakbyś chciała. Na karcie planowania aktywności umieszczasz swój plan na początku tygodnia, a w ciągu tygodnia uzupełniasz, po to, aby na koniec przeanalizować wnioski. Warto tutaj wspomnieć o dzienniku przyjemności, który jest narzędziem dla nas wszystkich i służy do zapisywania np. planowanych dobrych rzeczy, jakie zdarzą się w ciągu każdego dnia. I nie chodzi tutaj o wielkie przeżycia, ale miłe doświadczenia jak spotkanie przyjaciółki, ciekawa rozmowa czy dobra kawa.
Inną techniką jest ocena przyjemności i radzenia sobie z nastrojem. Na podstawie aktywności, jakie prowadzisz odnotowujesz w arkuszu: jaką odczuwasz przyjemność lub brak satysfakcji, konsekwencje podjętych działań i wpływ na twoje samopoczucie. Swoje strategie możesz ocenić w skali 1 do 5 i zanotować w arkuszu (Hayes, 2021).
Trening umiejętności społecznych
Terapia behawioralna ma swoje zastosowanie także treningu umiejętności społecznych, który co do zasady ma poprawić funkcjonowanie osoby, często w grupie. Do technik wykorzystywanych w tym treningu zaliczają się: ogrywanie ról i modelowanie. Można je stosować w formie indywidualnej i małej grupy, ale także mieszanej (sesje grupowe mogą być uzupełniane indywidualnymi).W pierwszej fazie interwencji terapeuta modeluje umiejętność, która wymaga treningu, abyś w drugiej fazie mogła dokładnie zobaczyć, co wykonasz samodzielnie. Odgrywanie ról może wydawać się nieco dziwne i trochę sztuczne, ale dopóki nie przećwiczysz tej umiejętności, raczej nie skorzystasz z niej poza gabinetem terapeuty. Ważne, abyś otrzymała informację zwrotną na koniec każdej sesji. Pomiędzy sesjami terapeuta będzie zlecać zadania domowe, które potrzebujesz wykonać w czasie między kolejnymi spotkaniami. Dzięki temu podejściu możesz rozwijać takie kompetencje jak asertywność, uważne słuchanie, rozwiązywanie konfliktów czy współpracę w grupie. Trening umiejętności społecznych to jedna z częściej polecanych metod pracy z dziećmi i młodzieżą z zaburzeniami ze spektrum autyzmu.
Do interwencji behawioralnych zaliczyć można także techniki relaksacyjne. Warto pamiętać o wadze stymulacji oddziaływującej na różne zmysły np. muzyka czy stymulacja wzrokowa. Taką interwencją będzie trening uważności, czyli mindfulness, podczas którego kierujesz swoją uwagę na bycie tu i teraz, co jest bardzo spójne z założeniami behawiorystów. Podobnie jak joga czy ćwiczenia oddechowe, ćwiczenia wyobrażeniowe czy trening Jacobsona.
Ekspozycja
Jedną z głównych technik behawioralnych jest ekspozycja. Terapia ekspozycyjna jest stosowana w zależności od problemu, z jakim się zgłaszasz do terapeuty, istnieją cztery warianty ekspozycji: systematyczna desensytyzacja, gradacja ekspozycji, zanurzanie i najgorsze scenariusz w pracy wyobrażeniowej tzw. dekatastrofizacja i ekspozycja wyobrażeniowa.
Systematyczna desensytyzacja to metoda terapeutyczna, która używana jest w celu wyleczenia zaburzeń lękowych, głównie fobii. Polega na przezwyciężaniu strachu i unikania poprzez stopniową ekspozycję na obiekt w wyobraźni. Podczas terapii aranżowane są wielokrotne i wolno narastające kontakty osoby z obiektem lęku w myślach, dzięki czemu może przebiegać proces habituacji, czyli stopniowego zaniku lęku do pełnego jego ustąpienia. Efekt terapeutyczny uzyskiwany jest przez pełne zaangażowanie osoby w przeżywanie sytuacji związanej z lękiem i wyeliminowanie unikowych strategii radzenia sobie z nieprzyjemnymi emocjami. Wyobraź sobie, że przeżywasz lęk przed pająkami. Pierwszym etapem postępowania będzie przygotowanie Twojej „linijki strachu”. Dzięki niej okaże się, że przy oglądaniu małego pająka towarzyszy Ci lęk na miarę 40 punktów (w skali od 0 do 100), a dotykanie pająka to dla Ciebie lęk na 100. Terapeuta może zaproponować technikę, która polega na podawaniu małej dawki tego, co powoduje lęk, wówczas gdy będziesz spokojna i zrelaksowana. Ten głęboki relaks będzie dotyczył Twoich mięśni, a bodziec wywołujący strach będzie miał swoją reprezentację w wyobraźni, a nie w rzeczywistości. W Twoim przypadku może rozpocząć pracę od wspólnego oglądania małego pająka na zdjęciach, przechodząc kolejno i tak długo pracując, aż wyobrazisz sobie pająka i będziesz w stanie go „wirtualnie dotknąć”.
Podobnym pod względem stopniowania trudnej dla osoby sytuacji z zaburzeniem lękowym jest technika gradacji ekspozycji. Różni się ona od systematycznej desynsytyzacji tym, że odbywa się w świecie rzeczywistym. Rozpoczyna się ona od ekspozycji na najsilniejszy, ale aprobowany przez osobę bodziec i stopniowe zwiększanie jego nasilenia w trakcie kolejnych sesji, np. dotykasz klamkę w drzwiach na początku jednym palcem, potem kolejnymi, a na koniec całą dłonią. Można ustalić także czas dotykania, a następnie go wydłużać. Innym rodzajem jest także ekspozycja zanurzająca, intensywnie eksponująca na bodźce wywołujące niepokój, np. dotykasz klamkę w drzwiach, a następnie dotykasz swoje ramię czy drugą dłoń.
Ostatnią techniką ekspozycji wyobrażeniowej jest dekastrofizacja. W jej przypadku terapeuta poprosi Cię o wyobrażenie sobie możliwie najgorszego scenariusza, który według Ciebie mógłby się wydarzyć w związku z tym, co Cię stresuje czy wywołuje w Tobie lęk. Kiedy już wypowiesz na głos albo wypiszesz wszystkie swoje możliwe obawy, pomyślisz o konsekwencjach na trzeźwo i wspólnie z terapeutą zbudujecie najbardziej realny scenariusz.
Ciekawą metodą pracy jest ekspozycja z powstrzymaniem reakcji. Reakcja w tym zadaniu to nic innego jak forma zachowania podejmowana przez osobę w celu zapobieżenia przewidywanym negatywnym konsekwencjom zaistniałej sytuacji. Dzięki powstrzymaniu reakcji w czasie ekspozycji osoba ma szansę przekonać się o prawdopodobieństwie wystąpienia przewidywanej katastrofy w przypadku zaniechania pewnych, określonych zachowań (Hanć, 2011). Dla przykładu wyobraź sobie koleżankę, która sprawdza zwartość torebki co najmniej dwukrotnie, za każdym razem, gdy pokona trasę z domu do pracy autobusem, bo boi się, że zostanie okradziona. W jej przypadku celem pracy behawioralnej będzie uwolnienie od przymusu sprawdzania. Ta technika jest bardzo często wykorzystywana w zaburzeniach obsesyjno-kompulsywnych.
Interwencje behawioralne – dla kogo ?
Interwencje behawioralne mogą być bardzo przydatne w różnych zachowaniach przeznaczonych do zmodyfikowania, np. rozwiązania problemów w: uzależnieniu od papierosów, uzależnienia od internetu, lekomanii, radzenia sobie z bólem, samookaleczeń, leczeniu otyłości, lęków, fobii, tików czy budowaniu kompetencji wychowawczych u rodziców, planowaniu i organizacji pracy, terapii dzieci ze spektrum autyzmu, uczenia się aktywności fizycznej czy minimalizacji zachowań agresywnych (Bąbel, 2008). Jeśli zmagasz się z tego rodzaju problemami, umów się na wizytę – psychoterapia online.
Strategie behawioralne w terapii poznawczo-behawioralnej mogą być ukierunkowane na bezpośrednią modyfikację objawów, jednak ich główne zadanie to eksperymenty, które powinny prowadzić do podważenia przekonania o prawdziwości pewnych myśli automatycznych czy schematów. W ten sposób terapeuta wspólnie z Tobą konstruuje doświadczenie nazywane eksperymentami behawioralnymi w celu bezpośredniego zweryfikowania Twoich myśli i przekonań. Mogą one być przeprowadzone od razu na sesji lub pomiędzy kolejnymi sesjami. Na przykład osobie z depresją może przyjść do głowy automatyczna myśl: „Nie ważne co będę czytała i tak nic z niego nie zrozumiem”, terapeuta może poprosić o przeczytanie krótkiego tekstu z książki, aby sprawdzić w jakim stopniu taka myśl jest prawdziwa (Beck, 2012).
Ważne, aby podjęte interwencje terapeutyczne zwiększały prawdopodobieństwo skuteczności, prowadziły do zmiany zgeneralizowanej i utrzymującej się w czasie. Techniki behawioralne były, są i będą wykorzystywane, bo po prostu działają. Spróbuj, bo może właśnie postanowiłaś pożegnać się z ostatnim papierosem, a wcześniej z różnych przyczyn nie wyszło?
Wpis gościnny:
mgr Iwona Izbicka
Literatura:
Beck J.(2012), Terapia poznawczo-behawioralna. WUJ, Kraków
Bąblel P. (2011). Terapia behawioralna zaburzeń rozwoju z perspektywy analizy zachowania. PSYCHOLOGIA ROZWOJOWA, tom 16 (3), 27-38.
Hanć T. (2011). Neuroobrazowe efekty poznawczo-behawioralnej terapiizaburzeń lękowych. Psychiatria Polska. 2011, tom XLV, numer 6, 911–922, http://www.psychiatriapolska.pl/uploads/images/PP_6_2011/Hanc127_Psychiatria_Polska_6_2011.pdf
Hayes S. C., Smith S. (2021). W pułapce myśli. GWP Sopot