Trójkąt dramatyczny Karpmana. Jak wyjść z ról: ofiara, prześladowca, wybawiciel?

Dynamika relacji oparta jest często na przewidywalnych wzorcach. Niestety nie zawsze sprzyjają one właściwej komunikacji i budowaniu zdrowych więzi.

Trójkąt dramatyczny jest użyteczną teorią pomocną w zrozumieniu dynamicznych wzorców interakcji międzyludzkich. Tego rodzaju triada często zachodzi w systemach rodzinnych, przyjacielskich, a także w miejscu pracy. Trójkąt dramatyczny może odzwierciedlać również szersze wzorce społeczne lub kulturowe.

Dowiedz się czym jest trójkąt dramatyczny, po czym go poznać oraz jak zmieniać utarte role.

Trójkąt dramatyczny Karpmana

Trójkąt dramatyczny, znany również jako trójkąt Karpmana, to koncepcja z zakresu psychologii i analizy transakcyjnej. Została ona opracowana przez Stephena Karpmana w latach 60. XX wieku. Opisuje ona dysfunkcyjny wzorzec interakcji międzyludzkich, w którym uczestnicy przyjmują jedną z trzech ról:

1. Ofiara – czuje się bezsilna, bezradna, wykorzystywana i niezdolna do rozwiązania swoich problemów.
2. Prześladowca – krytykuje, obwinia i wywiera presję na innych, często robi to w celu kontroli.
3. Wybawca – próbuje ratować ofiarę, często wbrew jej woli lub możliwościom.

Trójkąt dramatyczny – najważniejsze cechy

• Role w triadzie te są płynne i mogą się zmieniać w trakcie interakcji, w zależności od kontekstu i potrzeb.
• Uczestnicy wchodzą w rolę w dużej mierze na poziomie nieświadomym i automatycznym.
• Wzorzec ten prowadzi do konfliktów i utrudnia zdrową komunikację.
• Trójkąt dramatyczny utrzymuje dysfunkcyjne relacje, przez co problemy pozostają nierozwiązane.

Ofiara, prześladowca, wybawca. Dlaczego jestem w określonej roli?

Doświadczenie uczestnictwa w trójkącie dramatycznym w przeszłości może mieć negatywny wpływ na budowanie obecnych relacji. Na przykład parentyfikacja i funkcjonowanie w roli ratownika w systemie rodzinnym w dzieciństwie wpływa na obecne relacje: osoba w teraźniejszości często doświadcza nadmiernej odpowiedzialności za innych, pomaga swoim bliskim, oceniając ich jako słabszych, wchodząc w swoją utartą rolę. W rezultacie wpada w cykl powtarzających się konfliktów i napięć, bo choć rola ratownika może wydawać się chwalebna, w istocie nie służy nikomu.

Interakcje w triadzie

Ofiara, prześladowca i wybawca wchodzą w interakcje, tworząc cykl dysfunkcyjnych zachowań. Każda rola wzmacnia i podtrzymuje pozostałe i każda może czerpać pewne korzyści psychologiczne z udziału w trójkącie. Na przykład ofiara może unikać odpowiedzialności, a wybawca ma okazję, by poczuć się potrzebnym.

W triadzie tej ofiara traci kontakt z własną wrogością i gniewem, za to projektuje te emocje na prześladowcę. Odłącza również swoje poczucie odpowiedzialności i osobistej kompetencji, które z kolei projektowane są na ratownika.

Prześladowca natomiast unika doświadczania własnej bezbronności, projektuje ją zatem na ofiarę. Ratownik – nie może znieść zarówno bezbronności jak i wrogości w sobie i projektuje je na dwie pozostałe role w trójkącie dramatycznym, odpowiednio na ofiarę i prześladowcę. Jednocześnie stara się uratować ofiarę w taki sposób, aby „usunąć zarówno wrogość, jak i bezbronność ze sceny” (Hughes i Pengelly, 1997. s. 101).

Specyfika interakcji

a) Ofiara → Prześladowca:

• Prowokuje krytykę lub ataki.
• Może pasywnie-agresywnie reagować na presję.

b) Prześladowca → Ofiara:

• Krytykuje, obwinia, wywiera presję.
• Może używać różnych form manipulacji.

c) Wybawca → Ofiara:

• Oferuje pomoc, często nieproszony.
• Może umniejszać zdolność ofiary do samodzielnego radzenia sobie.

d) Ofiara → Wybawca:

• Szuka pomocy i wsparcia.
• Może manipulować emocjonalnie, aby uzyskać pomoc.

e) Prześladowca → Wybawca:

• Może krytykować za „miękkie”, pobłażliwe podejście do Ofiary
• Czasem rywalizuje o kontrolę nad Ofiarą

f) Wybawca → Prześladowca:

• Może próbować „nawrócić” lub zmienić Prześladowcę
• Czasem staje w opozycji, tworząc nowy konflikt

Niezrealizowane potrzeby w trójkącie dramatycznym. Jak można unikać relacji?

Każda z ról w trójkącie dramatycznym ma niespełnione potrzeby, które przyczyniają się do podtrzymywania tej dynamiki. Osoby w triadzie będąc w określonej roli, w pewnym stopniu realizują swoje potrzeby. Jednakże ten rodzaj położenia dla każdego ma szereg negatywnych konsekwencji.

• Ofiara potrzebuje poczucia wsparcia, zrozumienia i bezpieczeństwa.
• Prześladowca często doświadcza lęku i potrzebuje kontroli oraz uznania.
• Ratownik poszukuje akceptacji i potwierdzenia swojej wartości poprzez udzielanie pomocy i wsparcia innym.

Warto zauważyć, że chociaż trójkąt dramatyczny jest zazwyczaj używany do określania interakcji, istnieje i jest aktywny również w wymiarze indywidualnym. Wiele z nas prawdopodobnie będzie w stanie rozpoznać prześladowcę w naszym tak zwanym wewnętrznym krytyku, wewnętrznej ofiary, po którym może nastąpić kojąco-odrętwiająca reakcja wewnętrznego ratownika. I w tym scenariuszu nie są to procesy zdrowe i dobrze nam służące.

Przykład trójkąta dramatycznego w systemie rodzinnym

Wyobraźmy sobie rodzinę składającą się z matki, ojca i nastoletniej córki. W tej sytuacji role mogą się kształtować następująco:

1. Ofiara: Córka
2. Prześladowca: Ojciec
3. Wybawca: Matka

Córka (ofiara) regularnie dostaje słabe oceny w szkole. Czuje się przytłoczona i niezdolna do poprawy sytuacji.

Ojciec (prześladowca) krytykuje córkę za złe wyniki, nazywa ją leniwą i nieodpowiedzialną. Grozi konsekwencjami, jeśli oceny się nie poprawią.

Matka (wybawca) staje w obronie córki, tłumacząc jej zachowanie trudnym okresem dojrzewania. Próbuje chronić córkę przed krytyką ojca, często wykonując za nią zadania domowe lub pisząc usprawiedliwienia do szkoły.

Dynamika w trójkącie:

1. Córka, czując się atakowana przez ojca, coraz bardziej pogrąża się w roli ofiary, tracąc motywację do nauki.
2. Ojciec, widząc brak poprawy, nasila krytykę i kary, utwierdzając się w roli prześladowcy.
3. Matka, chcąc chronić córkę, przejmuje za nią odpowiedzialność, co paradoksalnie utrudnia córce rozwój samodzielności.

Ten cykl może się powtarzać, a same role mogą się z czasem zmieniać:

• Córka może zacząć obwiniać matkę za nadopiekuńczość, stając się prześladowcą.
• Matka może czuć się ofiarą, będąc niejako pomiędzy ojcem a córką.
• Ojciec może przejąć rolę wybawcy, próbując naprawić sytuację przez nadmierną kontrolę.

Konsekwencją jest utrzymywanie dysfunkcyjnej dynamiki, brak rozwiązania rzeczywistych problemów, pogłębiania się konfliktów i nieporozumień.

Przykłady zmian ról w trójkącie dramatycznym

W danej relacji rodzic-dziecko: rodzic krytykujący (prześladowca) może stać się nadopiekuńczy (wybawca), a potem czuć się wykorzystany (ofiara).

W związku: partner wspierający (wybawca) może zacząć obwiniać drugą osobę o nadużycie (prześladowca), a następnie czuć się niezrozumiany (ofiara).

Trójkąt dramatyczny w miejscu pracy

Trójkąt dramatyczny w miejscu pracy to zjawisko, które może znacząco wpłynąć na atmosferę, produktywność i relacje między pracownikami. Najczęstsze przejawy ról w środowisku pracy to:

1. Ofiara:
   • Pracownik, który czuje się stale przeciążony lub niedoceniany.
   • Osoba unikająca odpowiedzialności, często narzekająca.
2. Prześladowca:
   • Szef stosujący nadmierne nierealne do zrealizowania wymagania lub stosujący nadmierną krytykę.
   • Kolega sabotujący pracę innych lub rozpowszechniający plotki.
3. Wybawca:
   • Menedżer, który ratuje projekty i zadania w ostatniej chwili.
   • Pracownik biorący na siebie zadania innych, aby pomóc.

Przyczyny powstawania na poziomie systemu:

• niejasne role i oczekiwania,
• brak efektywnej komunikacji,
• problemy z zarządzaniem i przywództwem,
• stres i presja w miejscu pracy.

Sposoby wyjścia z trójkąta dramatycznego – coaching w środowisku pracy

Zrozumienie zmienności ról w trójkącie dramatycznym jest kluczowe dla przerwania cyklu i zbudowania zdrowszych relacji. Jak opuścić trójkąt dramatyczny? Wymaga to świadomości ról trójkąta, praktyki i często wsparcia z zewnątrz, na przykład oddziaływań coachingowych, również poprzez coaching online.

Praca coachingowa może opierać się na identyfikacji problemu, która obejmie:

• • przeprowadzenie indywidualnych rozmów z uczestnikami,
  • obserwację dynamiki zespołu,
  • analizę konkretnych sytuacji, gdzie pojawia się trójkąt dramatyczny.

W coachingu indywidualnym odbędzie się praca z poszczególnymi rolami:

a) Coaching z osobą przyjmującą rolę ofiary:

• • rozwijanie poczucia sprawczości i odpowiedzialności,
  • techniki asertywności i ustawienie granic,
  • identyfikacja własnych zasobów i mocnych stron.

b) Coaching z osobą przyjmującą rolę prześladowcy:

1. • rozwijanie empatii i inteligencji emocjonalnej,
   • techniki konstruktywnej komunikacji i feedbacku,
   • zarządzanie stresem i frustracją.

c) Coaching z osobą przyjmującą rolę wybawcy:

• • nauka delegowania i tak zwanego empowermentu, czyli włączania innych w procesy decyzyjne,
  • rozpoznawanie granic odpowiedzialności,
  • techniki wspierania bez przejmowania kontroli.

W coachingu zespołowym można wprowadzić:

• • facylitację otwartej komunikacji między członkami zespołu,
  • ćwiczenia z rozpoznawania i przerywania wzorców trójkąta,
  • budowanie wspólnej wizji zdrowych relacji w zespole.

Sposoby wyjścia z trójkąta dramatycznego w środowisku zawodowym

1. Rozwój kultury organizacyjnej:

• promowanie otwartej komunikacji i transparentności,
• tworzenie środowiska, gdzie błędy są traktowane jako okazje do nauki („ok to fail”),
• zachęcanie do proaktywnego rozwiązywania problemów,
• jasne definiowanie ról i odpowiedzialności.

2. Precyzyjne opisy stanowisk:

• regularne przeglądy zakresu obowiązków,
• eliminacja niejasności w hierarchii i procesach decyzyjnych,
• rozwijanie umiejętności liderskich,
• szkolenia z zakresu przywództwa transformacyjnego,
• nauka delegowania zadań i decyzji pracownikom,
• rozwijanie umiejętności coachingowych u menedżerów.

3. Promowanie asertywnej komunikacji:

• warsztaty z technik asertywnej komunikacji,
• zachęcanie do wyrażania własnych potrzeb i granic,
• nauka udzielania i przyjmowania konstruktywnej krytyki.

4. Systemy wsparcia i mediacji:

• utworzenie zespołu mediatorów wewnętrznych,
• zapewnienie wsparcia ze strony zewnętrznych konsultantów lub coachów.

5. Polityki i procedury:

• jasne wytyczne dotyczące zachowań niedopuszczalnych,
• procedury zgłaszania i rozwiązywania konfliktów,
• polityka zero tolerancji dla mobbingu i nękania.

6. Regularne oceny i feedback:

• wdrożenie systemu regularnej oceny pracy,
• zachęcanie do wzajemnego feedbacku między pracownikami,
• regularne spotkania 1:1 menedżerów z pracownikami.

7. Promowanie odpowiedzialności osobistej:

• nagradzanie inicjatywy i samodzielności,
• zachęcanie do przyjmowania odpowiedzialności za własne działania i decyzje,
• unikanie ratowania pracowników przed konsekwencjami ich decyzji.

8. Techniki rozwiązywania konfliktów:

• szkolenia z metod konstruktywnego rozwiązywania sporów,
• wprowadzenie protokołów eskalacji konfliktów,
• zachęcanie do stosowania technik win-win, czyli takich, w których członkowie zespołu skupiają się na wspólnych celach i korzyściach, nie zaś na dynamice władzy czy indywidualnym sukcesie kosztem innych.

9. Zarządzanie stresem:

• programy wellbeing dla pracowników,
• szkolenia z technik zarządzania stresem,
• promowanie work-life balance.

10. Monitorowanie i ewaluacja:

• regularne badania satysfakcji pracowników,
• analiza wskaźników rotacji i nieobecności,
• audyty kultury organizacyjnej.

11. Modelowanie pożądanych zachowań:

• liderzy aktywnie demonstrujący zdrowe wzorce interakcji,
• publiczne uznanie dla pozytywnych przykładów współpracy.

12. Rozwój kompetencji emocjonalnych:

• szkolenia z inteligencji emocjonalnej,
• promowanie empatii i zrozumienia perspektywy innych.

Sposoby wyjścia z trójkąta dramatycznego – system rodzinny

1. Rozpoznawanie wzorca:
   • Pierwszym krokiem jest nauczenie się rozpoznawania, kiedy wchodzimy w jedną z tych trzech ról.
   • Obserwacja własnych emocji i reakcje w relacjach z innymi.
2. Świadome przerywanie cyklu:
   • Gdy zauważysz, że wchodzisz w jedną z ról, świadomie wybierz inną reakcję:
     • zamiast oskarżać (prześladowca), okaż empatię,
     • zamiast ratować (wybawca), zachęć do samodzielności,
     • zamiast popaść w bezradność (ofiara), weź odpowiedzialność za swoje życie i swoje działania.
   • Ogromne znaczenie odgrywa tu samoświadomość:
     • regularna refleksja nad własnymi zachowaniami i motywacjami,
     • obserwacja, które role najczęściej przyjmujemy i zrozumienie, dlaczego tak się dzieje (pomocna tu będzie rozmowa z psychoterapeutką),
     • rozpoznawanie momentów, gdy zmienia się nasza rola,
     • świadome wybieranie zachowań, które służą nam samym, sytuacji i środowisku,
     • otwarta komunikacja o obserwowanych wzorcach,
     • praca nad własnymi przekonaniami i reakcjami emocjonalnymi.

Na koniec proponujemy kilka postaw i strategii, które wspierają wyjście z trójkąta dramatycznego na rzecz zdrowych zachowań:

1. Asertywność i zdrowa komunikacja:
   • Stosuj komunikację asertywną, wyrażając swoje potrzeby i granice.
   • Używaj komunikatów „ja” i unikaj oskarżeń.
2. Odpowiedzialność osobista:
   • Zachęcaj innych do przyjmowania odpowiedzialności za ich własne problemy i decyzje.
   • Bierz odpowiedzialność za swoje działania i emocje.
3. Empatia i zrozumienie:
   • Staraj się zrozumieć perspektywę innych, nie oceniając ich.
   • Praktykuj aktywne słuchanie, pełne obecności i uwagi dla drugiej strony.
4. Ustalanie granic:
   • Naucz się mówić „nie” ,stawiać granice i szanować granice innych.
   • Unikaj wchodzenia w rolę wybawcy, pozwalając innym rozwiązywać problemy.
5. Terapia
   • Profesjonalna pomoc może być cenna w rozpoznawaniu i zmianie głęboko zakorzenionych wzorców – zajrzyj na psychoterapia online
6. Edukacja:
   • Dzielenie się wiedzą o trójkącie dramatycznym może pomóc innym w rozpoznawaniu i zmianie własnych wzorców.
7. Analiza konfliktów:
   • W sytuacjach konfliktowych zastanów się, jakie role przyjmują strony i jak można przerwać ten cykl.
8. Samoświadomość:
   • Regularnie analizuj swoje interakcje i zastanawiaj się, czy nie wpadasz w pułapkę trójkąta dramatycznego.

Trójkąt dramatyczny utrudnia budowanie zdrowych granic w relacjach z innymi ludźmi i ogranicza możliwość szczerej, otwartej komunikacji. Pamiętaj, że jest wiele możliwość wyjścia z utartych ról, by nie odtwarzać ich przez całe życie. Skorzystaj z pomocy osoby trzeciej – coacha, psychoterapeuty – by zidentyfikować procesy zachodzące w środowisku i wypracować optymalne zachowania.

 

Bibliografia:

Lynette Hughes, Paul Pengelly. Staff Supervision in a Turbulent Environment. Jessica Kingsley Publishers, 1997

Stewart Ian Joines Vann. Analiza transakcyjna dzisiaj. Rebis, 2016

Remy Blumenfeld. How To Escape The Dreaded Drama Triangle. Forbes.com, 2018

https://www.forbes.com/sites/remyblumenfeld/2018/12/07/how-to-transform-your-relationships-by-getting-creative/ [dostęp: 04.08.2024]