Akatyzja – niepokój ruchowy. Objawy, przyczyny, leczenie

Słowo “akatyzja” pochodzi z języka greckiego i oznacza niemożność siedzenia. Schorzenie to, składa się z zespołu zarówno obiektywnych jak i subiektywnych objawów niepokoju ruchowego. Choroba ta sprawia, że pozostanie w bezruchu staje się wręcz niemożliwe. Potrzeba ciągłego poruszania staje się tak silna, że utrudnia skupienie się na podstawowych czynnościach. Często wywołuje to lęk oraz niepokój.

Dowiedz się więcej na temat akatyzji, poznaj przyczyny tego schorzenia oraz metody leczenia akatyzji.

Nietypowy objaw. Czym jest akatyzja?

Akatyzja to zespół objawów ruchowego niepokoju, któremu towarzyszy nieprzyjemne uczucie w mięśniach. Charakteryzuje się ona bezcelowym poruszaniem kończynami górnymi oraz dolnymi, zmianami pozycji oraz chodzeniem i wstawaniem. Osoba którą dotknęła akatyzja, nie potrafi w spokoju siedzieć w miejscu, wstaje i siada, przestępuje z nogi na nogę, prostuje nogi, zgina je, kiwa stopami. Często łączy się ze schorzeniem takim jak tazykinezja, które objawia się przymusem chodzenia. Akatyzja jest uznawana jako objaw niepożądany terapii różnego rodzaju lekami, najczęściej neuroleptykami, czyli lekami przeciwpsychotycznymi. Często bywa mylona z zespołem niespokojnych nóg.

Pojęcie akatyzji w 1901 roku wprowadził Ladislav Haškovec czeski nauropatolog i neuropsychiatra z Uniwersytetu Praskiego. Jednak w tamtej chwili akatyzja była łączona z chorobami neurologicznymi, takimi jak choroba Parkinsona. Dopiero później wraz z pojawieniem się nowych leków psychiatrycznych pierwszej generacji, akatyzje zaczęto definiować również jako skutek uboczny ich przyjmowania. Akatyzja jest jednym z najczęściej obserwowanych pozapiramidowych objawów niepożądanych, występujących po przyjęciu leków przeciwpsychotycznych oraz przeciwdepresyjnych. Międzynarodowa klasyfikacja chorób IDC-10 nie wymienia akatyzji jako odrębnej jednostki chorobowej. Znajduje się w grupie innego wywołanego lekami parkinsonizmu wtórnego.

Akatyzja – objawy

Objawy akatyzji wynikają z zaburzeń w neuroprzekaźnictwie. Uważa się też, że akatyzja może się wiązać z niedoborem żelaza oraz z urazami czaszkowo-mózgowymi. Akatyzja nie wiąże się jedynie z występowaniem niepokojących objawów ruchowych. Niepokój ruchowy może wiązać się również z innymi uciążliwymi objawami ze strony organizmu.

Akatyzja objawy:

• Różnego rodzaju ruchy nóg podczas siedzenia.
• Poruszanie wahadłowe nogą, kiedy jedna jest założona na drugą.
• Nieustanne niespokojne chodzenie, często w miejscu.
• Przestępowanie z jednej nogi na drugą w czasie stania.
• Podczas siedzenia, częste bujanie się na krzesle.
• Trudności lub całkowity brak zdolności wytrzymania w bezruchu w jednym miejscu przez minimum kilka minut.
• Lęk często silny, poczucie niepokoju, napady lękowe, ataki paniki.
• Nerwowość, rozdrażnienie, rozchwianie emocjonalne.
• Uczucie ruchu opisywanego jako pełzający, robaczkowaty, wewnątrz kończyn.
• Problemy z zasypianiem.
• Poczucie swędzenia skóry na nogach.
• Uczucie mrowienia w kończynach; zobacz parestezje
• Napięcie czasem jest zlokalizowane również poza kończynami, na przykład na: szyi, brzuchu, klatce piersiowej.
• Brak koncentracji, szczególnie w czasie czytania książek, nauki, czy nawet oglądania telewizji.

Diagoza akatyzji

Rozpoznanie akatyzji jest sporym wyzwaniem diagnostycznym. Aby rozpoznać akatyzje należy potwierdzić co najmniej jeden z następujących objawów:

• Brak zdolności do siedzenia albo stania w jednym miejscu przez okres kilku minut,
• Niespokojne albo wahadłowe ruchy nóg pojawiające się w czasie siedzenia,
• Chodzenia w miejscu w celu rozładowania napięcia,
• Przestępowanie z jednej nogi na drugą w trakcie stania albo chodzenia, zakładanie nogi na nogę, zginanie nóg, ruszanie stopami.

Istnieje skala Akatyzji Barnesa dzięki której lekarz może ocenić stopnień nasilenia akatyzji. Do oceny objawów akatyzji stosuje się również różne skale objawów pozapiramidowych. Kluczowe w diagnozie akatyzji jest rozpoznanie związku między objawami a stosowanym leczeniem farmakologicznym. Ważne jest również, aby lekarz był świadomy, że akatyzja może być mylona z nasileniem objawów pierwotnego zaburzenia psychicznego, co może prowadzić do nieodpowiedniego zwiększenia dawki leku wywołującego akatyzję.

Akatyzja polekowa

Akatyzja polekowa często jest mylona z innego rodzaju zaburzeniami takimi jak: pobudzenie psychoruchowe, zespół niespokojnych nóg, czy drażliwość. Może to prowadzić do nieprawidłowych decyzji związanych z terapią i trudnościami z szybkim powrotem do zdrowia osoby chorej. Najczęściej jest skutkiem ubocznym leków przeciwpsychotycznych . Może też wystąpić po lekach przeciwdepresyjnych, zwłaszcza z grupy SSRI

Mechanizm akatyzji polekowej prawdopodobnie, związany z zaburzeniem równowagi neuroprzekaźników, głównie dopaminy i serotoniny.Przyjmowanie określonej grupy leków przez osobę chorą powinno być wskazówką do rozpoznania akatyzji przez lekarza.

Jakie są rodzje akatyzji?

Ze względu na czas stosowania leku, w którym akatyzja polekowa się ujawnia najczęściej, możemy rozróżnić ją na kilka rodzajów.

• Akatyzja wczesna – występuje najszybciej, już od kilku godzin do kilku dni po przyjęciu leków. Jednak najczęściej pojawia się między drugim a szóstym tygodniem leczenia.
• Ostra akatyzja – trwa tyle czasu, ile osoba chora przyjmuje leki które ją wywołują.
• Późna akatyzja – pojawia się po co najmniej trzy miesięcznym leczeniu. Nie wiąże się z podnoszeniem dawki leku. Jest ona najtrudniejsza do zdiagnozowania.
• Przewlekła akatyzja – jest to postać w którym objawy akatyzji utrzymują się przez co najmniej trzy miesiące i dłużej.

Istnieje również akatyzja rzekoma, która charakteryzuje się wystąpieniem jedynie objawów ruchowych obiektywnych, bez odczuć subiektywnych.

Akatyzja – przyczyny rozwoju tego schorzenia. Leki potencjalnie wywołujące akatyzję.

Akatyzje najczęściej diagnozuje się w przebiegu leczenia schizofrenii lekami neuroleptycznymi. Akatyzja polekowa występuje aż u 20-50% osób którzy przyjmują leki neuroleptyczne. Występienie akatyzji ma ścisły związek z dawką leku, przyjmowaniem klasycznych leków o dużej sile działania, oraz następuje dużo rzadziej w przypadku stosowania leków atypowych. Ryzyko akatyzji wzrasta, wraz z szybkim zwiększaniem dawki leku neuroleptycznego. Najczęściej dotyka kobiet w średnim wieku, oraz osób w wieku podeszłym.

Akatyzja może wystąpić również po odstawieniu neuroleptyku. Często pojawia się tak zwana akatyzja z odstawienia. Wynika ona z odstawienia lub zmniejszenia dawki leku który służy do opanowania objawów pozapiramidowych w trakcie terapii neuroleptykiem. Taka akatyzja może się ujawnić nawet do sześciu tygodniu po redukcji takiego leku. Do akatyzji dochodzi najczęściej u osoby leczonej długotrwale lekami neuroleptycznymi pierwszej generacji. Zdarza się jednak, że akatyzja może pojawić się również u osoby która leczy się inhibitorami wychwytu zwrotnego serotoniny – stosowanymi na przykład w depresji. Innymi schorzeniami które leczy się lekami których objawem niepożądanym może być akatyzja, to: nerwica, choroba dwubiegunowa oraz inne zaburzenia afektywne np. depresja psychotyczna. Istnieją również inne grupy chemiczne leków oprócz neuroleptyków i inhibitorów wychwytu zwrotnego serotoniny, które mogą prowadzić do akatyzji. Są to:

• metoklopramid – stosowany na przykład w przypadku nudności i wymiotów,
• rezerpina – zlecana w leczeniu nadciśnienia tętniczego,
• antagoniści kanału wapniowego – leki zwalniające akcje serca ora zmniejszające ciśnienie tętnicze,
• pemolina – lek na ADHD oraz narkolepsje,
• agoniści dopaminy – stosowane w leczeniu Parkinsona oraz Zespołu Niespokojnych Nóg,
• buspiron używany w leczeniu zaburzeń lękowych oraz depresji,
• apomorfina – wspomaga leczenie uzależnienia od alkoholu, redukuje objawy Parkinsona, uspokaja,
• amfetamina – substancja o działaniu stymulującym, odurzającym oraz euforyzującym,
• etosuksymid – stosowany jako lek przeciwpadaczkowy o działaniu przeciwdrgawkowym.

Związane z akatyzją objawy wynikają z zaburzeń w przekaźnictwie:

• serotoninergicznym – odpowiada za regulacje snu oraz różnych emocji.
• noradrenergicznym – odpowiada za przyspieszenie przetwarzania informacji w pamięci.
• dopaminergicznym – układ ten odpowiada za regulację między innymi emocji oraz motoryki.

Akatyzja – leczenie niepokoju ruchowego

Wdrożenie terapii która będzie odpowiednia, wymaga dokładnego badania przedmiotowego osoby chorej, oraz diagnostyki wraz z diagnostyką różnicową. Najczęściej leczeniem akatyzji polekowej, jest zmniejszenie dawki leku który ją wywołał. Stosowane jest też również całkowite przerwanie leczenia tym lekiem na jeden bądź kilka dni, a po tym czasie wprowadza się lek z innej grupy chemicznej. Inną opcją jest stopniowe odstawianie dawki leku, ponieważ nagłe przerwanie leczenia u niektórych osób może nasilić objawy. Dawniej uważano leki antycholinergiczne za skuteczne w leczeniu akatyzji, jednak dzisiejsze badania wskazują na ich niewielką skuteczność. Ich stosowanie jest wskazane jedynie w przypadku występowania innych objawów pozapiramidowych. W nagłych stanach, przez krótki okres czasu można stosować benzodiazepiny. Jednak powodują krótkotrwałą poprawę i mogą prowadzić do uzależnień. W przewlekłym leczeniu akatyzji często stosuje się betablokery takie jak propranolol, metoprolol i inne. W ich przypadku obserwuje się aż 75% skuteczność leczenia akatyzji. Aktualnie betablokery są najczęściej leczeniem pierwszego wyboru w terapii akatyzji. Są jednak odradzane u pacjentów, którzy mają naturalnie niskie ciśnienie tętnicze krwi, cierpiących na parkinsonizm polekowy, lub mających nieustabilizowaną cukrzycę. Niektóre badania wskazują na dużą skuteczność leków dopaminergicznych z grupy inhibitorów MAO w leczeniu akatyzji. Są to selegilina szczególnie zaliczana w leczeniu uporczywej akatyzji, oraz moklobemid. Innymi znanymi lekami skutecznymi w leczeniu akatyzji są: bromokryptyna, zolmitriptan, mianseryna, difenhydramina, amantydyna, cyproheptadyna, mirtazapina, amitryptylina, ritanseryna i trazodon. W przypadku leczenia akatyzji która jest uporczywa i u chorego występuje lęk i agitacja, zalecana jest klonidyna. Niektórzy wskazują skuteczność suplementacji żelazem oraz witaminami C, E oraz B6 w leczeniu akatyzji. Istnieje wyróżniony kilkuetapowy proces leczenia akatyzji, wygląda on tak:

• Zmiana leku który wywołał akatyzje na klozapinę lub kwetiapinę,
• Próbne leczenie lekiem przeciwmuskarynowym,
• Próbne leczenie propranololem,
• Próbna terapia cyproheptydyną,
• Próbne leczenie benzodiazepiną,
• Próba terapii klonidyną.

Zgodnie z algorytmem, w przypadku nieskutecznego leczenia daną grupą leków, należy je odstawić i zacząć leczenie lekami z kolejnego wymienionego etapu. Skuteczność terapii konkretnym lekiem powinna być osądzana dopiero po miesiącu terapii. Niestety, aktualnie nie ma jednego skutecznego leku, który wyleczy akatyzje. W związku z tym, pożądane są dalsze badania i poszukiwania odpowiedniego leku.

Czy akatyzja mija?

Należy podkreślić, że rokowania w przypadku wystąpienia akatyzji mimo wszystko są raczej dobre. W przypadku prawidłowej i dobrze dobranej terapii, objawy lub ich część, mogą ustąpić już nawet po kilku dniach. Jednak zdarza się, że akatyzja przyjmie postać przewlekłą i może ona utrzymywać się nawet miesiącami. Lek który zadziała na jedną osobę, może nie wykazywać żadnego działania na inną. Niekiedy terapia może się przedłużać, bo dopasowanie leku który zadziała może trwać nawet kilka miesięcy. Dlatego nie jest łatwym konkretnie odpowiedzieć na pytanie ile trwa akatyzja, ponieważ każdy przypadek jest inny i należy rozpatrywać go indywidualnie. Wszystko zależy od szybkiego rozpoznania i rozpoczęcia odpowiedniej terapii. Szczególnym problemem jest fakt, że u niektórych chorych, całkowite odstawienie leków przeciwpsychotycznych jest wykluczone. W tym przypadku, lekarz musi skutecznie zamienić lek, który wywołał akatyzje na inny lek który nie będzie jej powodował. Ważnym jest, aby wszelakie modyfikacje leczenia robić pod kontrolą lekarza, zmiana leczenia bez wiedzy lekarza może nieść za sobą niebezpieczeństwo wystąpienia innych skutków ubocznych, a nawet utratę zdrowia i życia. W związku z tym, w przypadku podejrzenia akatyzji, należy jak najszybciej zgłosić to lekarzowi.

Podsumowanie

Akatyzja, czyli przymus poruszania się, jest jednym z bardziej uciążliwych objawów niepożądanych stosowanych leków. Niekiedy utrudnia normalne funkcjonowanie, a nawet wykonywanie podstawowych czynności. Wiąże się również z innymi przykrymi dolegliwościami takimi jak lęk, niepokój czy problemy ze snem. Może dotknąć nie tylko osoby które przyjmują leki przeciwpsychotyczne, ale również osoby leczące się na depresje, czy zaburzenia afektywne. W przypadku leczenie objawów psychotycznych wspomagająca może być terapia poznawczo-behawioralna. Warto podkreślić, że CBT w leczeniu objawów psychotycznych jest zazwyczaj stosowana jako uzupełnienie, a nie alternatywa dla farmakoterapii. Najlepsze efekty osiąga się, łącząc różne metody leczenia.

Szybko zdiagnozowana, najczęściej mija w niedługim czasie od zastosowania odpowiedniej farmakoterapii. Niekiedy wybrana terapia może być nieskuteczna i zdarza się że należy zacząć ją od nowa. W związku z tym leczenie może się przedłużyć. W przypadku wystąpienia akatyzji polekowej, ważne jest, aby osoba chora była pod stałą kontrolą lekarską.

Żródło:

•  Zyss T, Banach M, Zięba A. Akatyzja – diagnoza, patofizjologia i terapia. Psychiatria Polska 2009, tom XLIII, numer 4, strony 387–402
•  Poyurovsky M. Nowe spojrzenie na ostrą akatyzję poneuroleptyczną The British Journal of Psychiatry (2010) 196, 89–01
• T. Pringsheim, D. Gardner, D. Addington i wsp. Wytyczne dotyczące postępowania u chorych z akatyzją wywołaną lekami przeciwpsychotycznymi. The Canadian Journal of Psychiatry, 2018: 706743718760288
• Akagi H, Kumar TM. Lesson of the week: Akathisia: overlooked at a cost. 2002
• Brüne M, Sachdev PS. Ladislav Haškovec and 100 years of akathisia. Am. J. Psychiatry 2002
• Petit JR. Ostre zaburzenia psychiczne. Zaburzenia ruchowe. W: Petit JR, red. Psychiatria ratunkowa. Wrocław: Elsevier Urban & Partner; 2007, s. 46–62
• Kłoszewska I. Akatyzja. Aktualna Neurologia. 2005; 1 (5): 30–34
• Patel J,  Marwaha R. Akathisia. July 24, 2023. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK519543/
• Pringsheim T, Gardner D, Addington D et al. The Assessment and Treatment of Antipsychotic-Induced Akathisia. Can J Psychiatry. 2018 Nov; 63(11): 719–729. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6299189/