Gaslighting to forma manipulacji psychicznej, która ma na celu wywołanie w ofierze wątpliwości co do jej własnej pamięci, percepcji lub własnego zdrowia psychicznego. Technika ta używana przez osoby, które pragną uzyskać władzę lub kontrolę nad innymi.
Przemoc psychiczna potrafi się kamuflować i przybierać różne postacie. Jej skuteczną, bolesną w skutkach i trudną do wykrycia formą jest gaslighting. Dowiedz się, czym jest gaslighting? Jak go rozpoznać? Jak bronić się przed gaslightingiem?
Gaslighting – przemoc, manipulacja, która odbiera zaufanie do samej siebie
Termin „gaslighting” oznacza psychiczną manipulację, mającą na celu wzbudzenie w ofierze niepewności co do jej oceny rzeczywistości. Osoba poddawana tej manipulacji zaczyna wątpić w swoją pamięć, percepcję, a nawet poczytalność. Przestaje wierzyć zmysłom, nie ufa wspomnieniom, kwestionuje najbardziej błahe tematy.
Regularne doświadczanie gaslightingu znacznie pogarsza codzienne funkcjonowanie. Wyobraź sobie, że stawiasz pod znakiem zapytania wszystko to, co widzisz, słyszysz i czujesz. Co wtedy? Tracisz kontrolę. Nie jesteś już pewna, czy Twoje przeżycia są prawdziwe. Czy rozumiesz otaczający świat? Czy wyciągasz właściwe wnioski? Czy zawodzi Cię pamięć? Boisz się przez to wykonać jakikolwiek ruch, bo jak możesz decydować, kiedy nie ufasz sobie?
Ofiara gaslightingu – przemoc psychiczna, nie tylko na wielkim ekranie
Skąd wzięła się tajemnicza nazwa „gaslighting”? Warto zatrzymać się przy niej na moment i spojrzeć, co wspólnego mają opisywana w artykule manipulacja i… kino.
To bowiem ekranizacja przedwojennej sztuki „Gaslight” zwróciła uwagę społeczeństwa na zjawisko, które wkrótce zaczęto określać terminem nawiązującym do filmu. Ukazana na wielkim ekranie historia przedstawiała męża-manipulatora stosującego na żonie szereg perfidnych zagrywek. Zaprzeczał, kłamał i zwodził, a do tego – co szczególnie zapadło w pamięć widzom, gasił tytułowe lampy gazowe, by następnie podkładać lub zabierać rozmaite przedmioty. A wszystko po to, aby żona zwątpiła we własne zmysły, uchodziła za niepoczytalną i nigdy nie dotarła do brutalnej prawdy, że jej ukochany dokonał morderstwa. Wodzoną za nos kobietę, która straciła kontrolę nad rzeczywistością, doskonale opisuje polskie tłumaczenie – „Gasnący płomień”. Bohaterka, niegdyś pełna życia, stopniowo traciła blask i przygasała. Osłabiła ją brutalna siła. Siła, którą niesie przemoc emocjonalna.
Przytoczona fabuła sprawia wrażenie, że gaslighting nie zdarza się w prawdziwym życiu często. I choć szokujące historie wzięte rodem z filmu raczej nie mają miejsca, to ten rodzaj psychicznej manipulacji obserwuje się częściej, niż można by zakładać. Każdego roku tysiące osób – w większości kobiet – zgłasza się po pomoc właśnie z powodu gaslightingu.
Formy gaslightingu – forma przemocy mająca wymiar emocjonalny
Gaslighting może przybierać różne postaci. Do najczęściej wykorzystywanych należą:
– bagatelizowanie doświadczeń i lekceważenie uczuć ofiary, a także wyśmiewanie jej pragnień, potrzeb, decyzji i opinii,
– wytykanie błędów i przypominanie o wcześniejszych porażkach poprzez przytaczanie ich w rozmowach i żartach,
– sugerowanie zaburzeń psychicznych, niestabilności emocjonalnej, problemów z pamięcią,
– okazywanie naprzemiennie współczucia i zrozumienia oraz agresji i wrogości,
– izolowanie od ludzi i przekonywanie, że relacje z nimi są bezwartościowe,
– wmawianie, że reakcje ofiary są nadmierne i niedopasowane do sytuacji,
– zaprzeczanie temu, co się wydarzyło,
– oskarżanie o kłamstwa i oszustwa,
– wzbudzanie poczucia winy,
– zatajanie informacji.
Czy to na pewno gaslighting? Wyrafinowana forma przemocy
Kategorie gaslightingu możemy podzielić na kilka podstawowych kategorii.
Zaprzeczanie rzeczywistości. Sprawca może zaprzeczać faktom lub rzeczywistości, twierdząc, że coś się nie zdarzyło, nawet jeśli ofiara ma dowody na to, że się zdarzyło.
Dezinformacja. Manipulator może podawać fałszywe informacje lub kręcić fakty, aby zdezorientować ofiarę.
Minimalizowanie uczuć. Sprawca może umniejszać uczucia ofiary, mówiąc, że są one „przesadzone” i „nieracjonalne”.
Zniekształcanie zdarzeń. Sprawca może przedstawiać zdarzenia w zniekształcony sposób, próbując przekonać ofiarę, że źle je zrozumiała.
Kto jest gaslighterem? Kto stosuje gaslighting?
Następne zdanie Cię zaskoczy. Otóż, każdy człowiek czasem manipuluje. Robi to jednak nieświadomie, a gaslightingu używa automatycznie – w reakcji obronnej. Kiedy kłócisz się z partnerem i poniosą Cię emocje, zapewne zdarza Ci się wypalić: „Przesadzasz!” albo: „Jak zwykle nic nie rozumiesz!”. Czy czyni to z Ciebie pozbawioną wszelkich skrupułów manipulantkę? Oczywiście, że nie.
Tylko 1% ludzi sięga po gaslighting w pełni świadomie1. Nie brakuje wśród nich narcyzów i psychopatów, a także… niewiernych mężów. Zdradzający partner widzi bowiem w gaslightingu szansę na odsunięcie od siebie podejrzeń. Jeśli uda mu się zasiać w żonie niepewność co do jej własnych spostrzeżeń, to szansa na wykrycie zdrady drastycznie maleje. Zagrożenie wydaje się wtedy usunięte, prawda?
Pewnie zastanawiasz się teraz, gdzie czyhają sprawcy gaslightingu. Natknąć można się na nich praktycznie wszędzie. W romantycznych związkach, przyjaźniach, relacjach rodzinnych, a nawet w miejscu pracy. Jednak niezależnie od tego, gdzie doświadczysz gaslightingu, zawsze będzie się on wiązał z szeregiem negatywnych konsekwencji.
Ofiara gaslightingu- skutki przemocy
– obniżenie wiary we własną skuteczność,
– obniżone poczucie własnej wartości,
– niepewność co do słuszności własnych wspomnień i myśli,
– nieustanna obawa, że wypowiedziane na głos opinie będą kwestionowane,
– zahamowanie przed wyrażaniem własnego zdania,
– ciągłe poczucie winy i przepraszanie oprawcy,
– nieśmiałość,
– wycofywanie się z kontaktów z bliskimi, samotność,
– rozwinięcie się stanów lękowych lub depresji,
– trudności z podejmowaniem decyzji,
– poczucie zagubienia i bezradności,
– pogorszenie samooceny,
– spadek nastroju.
Gaslighting zmienia codzienne funkcjonowanie. Burzy budowaną latami pewność siebie i odbiera siłę napędzającą do działania. Sprawia, że wątpisz w to, co myślisz, a to czyni Cię bardziej podatną na kolejne manipulacje. Łatwo zasiać w Tobie panikę, przekonać do ścisłego wykonywania poleceń i całkowicie podporządkować.
Jak rozpoznać gaslighting?
Poniżej znajdziesz cztery sygnały ostrzegawcze, które wskazują na występowanie w relacji gaslightingu:
Piętrzące się kłamstwa
Słyszysz kłamstwa i to nawet wtedy, kiedy doskonale znasz prawdę. Jesteś zarzucana nimi na porządku dziennymi; to zarówno tymi drobnymi i stosunkowo błahymi; jak i tymi związanymi z najważniejszymi kwestiami. Czujesz, że te kłamstwa mnożą się z każdym dniem i zaczynają się osaczać, a druga osoba chce, żebyś w nie uwierzyła.
Atak na czułe punkty
Zauważasz, że Twoje kompleksy i słabe strony stają się tematem do żartów i bolesnych przytyków. To nie tylko jedno czy dwa odniesienia, dostrzegasz je co krok. Druga osoba wie, że sprawia Ci to przykrość, lecz ciągle nawiązuje do napotkanych przez Cebie trudności i popełnionych błędów. Zwracasz uwagę i mówisz, że nie tolerujesz tego zachowania. Ale nawet najbardziej delikatna prośba jest zbywana machnięciem ręki i słowami: „Na żartach się nie znasz. Dramatyzujesz!”
Wpędzanie w poczucie winy
Czujesz się zobowiązana, żeby przepraszać. Za to, co robisz i za to, czego nie robisz. Przez cały czas wydaje Ci się, że musisz się tłumaczyć, choć niczym nie zawiniłaś. Druga strona daje Ci do zrozumienia, że stwarzasz problemy. A Ty jesteś coraz bardziej skołowana, bo nie rozumiesz, co to wszystko ma znaczyć.
Podważanie zdolności umysłowych
Coraz częściej zastanawiasz się, czy wszystko z Tobą w porządku. Druga osoba regularnie informuje Cię, że Twoje reakcje emocjonalne są poza normą, a pamięć zawodzi. Niepokoisz się, bo otrzymujesz komunikaty, przez które podważasz swoje wspomnienia i przestajesz ufać swoim sądom. Wszystko to wywołuje kaskadę wątpliwości i postrzeganie rzeczywistości. Nie chcesz już wyrażać swoich opinii ani dzielić się spostrzeżeniami. Wolisz zostawić je dla siebie, żeby nie słyszeć kolejnych komentarzy, w stylu “Wcale tak nie było”, “Jak możesz tego nie pamiętać?”.
Przykłady gaslightingu. Forma przemocy psychicznej
Czas zobrazować, jak gaslighting jest przemycany w zdaniach. Oto przykłady komunikatów, które może skierować do Ciebie manipulant:
– Coś ci się zdaje. Chyba to wszystko sobie wymyśliłaś. Masz paranoję. Nie można z tobą wytrzymać.
– Zawsze dramatyzujesz. Wystarczy tylko zażartować, a ty od razu histeryzujesz.
– Przesłyszało ci się. Nic takiego nigdy nie mówiłem.
– Nie przesadzaj. Jak ci smutno, to po prostu się wyśpij i przestań narzekać. Nikt nie ma takich problemów, jak ty. Wmawiasz sobie depresję i próbujesz przekonać innych, że jesteś taka biedna.
Przykłady gaslighting mogą obejmować różne sytuacje, w których sprawca próbuje manipulować ofiarę w taki sposób, aby ta zaczęła wątpić w swoje odczucia, myśli, pamięć czy percepcję rzeczywistości. Oto kilka przykładów:
Przykład 1: Zaprzeczanie
Ofiara: „Dlaczego byłeś tak zły na mnie wczoraj wieczorem?”
Sprawca: „Nie byłem zły, wydajesz się wszystko przekręcać. Może masz problemy z pamięcią?”
Przykład 2: Minimalizowanie uczuć
Ofiara: „Czuję się zraniona, gdy mówisz mi te okrutne rzeczy.”
Sprawca: „Przesadzasz, jesteś zbyt wrażliwa. To były tylko żarty!”
Przykład 3: Przekręcanie faktów
Ofiara: „Słyszałam, jak mówiłeś swoim przyjaciołom, że jestem głupia.”
Sprawca: „Nigdy bym tak nie powiedział. Może masz halucynacje?”
Przykład 4: Dezinformacja
Ofiara: „Widziałam wiadomości, które wysłałeś tej innej kobiecie. To jest zdrada!”
Sprawca: „To nic takiego, po prostu przyjaźń. Robisz z igły widły. Może jesteś zazdrosna i paranoiczna?”
Przykład 5: Wycofywanie się
Ofiara: „Obiecałeś, że pomożesz mi z tym projektem.”
Sprawca: „Nigdy takiej obietnicy nie składałem. Musisz się mylić.”
Przykład 6: Wyolbrzymianie
Ofiara: „Za każdym razem, gdy się kłócimy, mówisz, że wszystko jest moją winą.”
Sprawca: „To nie jest prawda, zawsze wszystko przekręcasz. Jesteś zbyt dramatyczna.”
Pamiętaj, w każdym z tych przypadków celem sprawcy jest zdestabilizowanie ofiary i sprawienie, aby wątpiła w swoje odczucia i percepcję rzeczywistości.
Ofiara przemocy. Jak chronić się przed gaslightingiem?
Umacniaj więź z własnym „ja”
Własne „ja” to wszystkie Twoje przekonania na swój temat – obraz ciała, ocena możliwości, informacje na temat cech temperamentu i szersza wiedza o sobie. Dbaj o to, aby nie roiło się w nim od negatywnych i skierowanych przeciwko Tobie sądów. Poznawaj siebie, obserwuj zachowania, zauważaj potrzeby. Zastanawiaj się nad tym, jak reagujesz – zarówno w codziennych, prostych sytuacjach, jak i tych wyjątkowych, które nie zdarzają się często.
Nie jesteś idealna, ale spokojnie – nikt taki nie jest. Jesteś natomiast wystarczająca. Masz wiele zalet i umiejętności. Umiesz odpowiednio pokierować swoim życiem i wiesz, co jest dla Ciebie dobre. Nie musisz wątpić w słuszność własnych myśli, nawet gdy ktoś próbuje Cię do tego nakłaniać. Nie neguj tego, co doświadczasz i nie lekceważ pojawiających się uczuć – są Ci potrzebne, nawet jeśli nie wszystkie sprawiają przyjemność.
Uświadom sobie, że to, jak czujesz i myślisz, jest ważne. Nikt nie ma prawa tego podważać. To Twój sposób odbierania rzeczywistości i to on towarzyszy Ci w życiu. Im bardziej będziesz mu ufać, tym odporniejsza staniesz się na próby manipulacji. Przywiążesz wtedy największą wagę do tego, co widzisz, słyszysz, czujesz i myślisz – i żadna zagrywka tego nie zmieni.
Edukuj się na temat gaslightingu
Poznanie technik i strategii gaslightingu, aby jak najwcześniej rozpoznać tą formę manipulacji.
Stawiaj granice
Nie ignoruj, pojawiającego się dyskomfortu. Napięcie jest często ostrzeżeniem wysyłanym przez ciało, aby zwrócić Twoją uwagę. Sugeruje, że ktoś robi coś wbrew Tobie. Nie musisz się na to godzić!
Znajdź czas tylko dla siebie, usiądź w spokojnym miejscu i zastanów się nad tym, czego potrzebujesz. Ustal, jakie są Twoje granice i dokładnie je nazwij. Mów o nich głośno i pilnuj, by były szanowane. Nie ustępuj – gdy jeden raz pozwolisz na przekroczenie Twojej strefy komfortu, sytuacja na pewno się powtórzy. Asertywność jest umiejętnością, której możesz się nauczyć.
Bądź czujna
Gaslighting jest trudny do wykrycia. Wszystko przez to, że często wkrada się do relacji praktycznie niepostrzeżenie. A kiedy pojawiają się pierwsze sygnały, niekoniecznie chcesz je zauważyć. Dostrzeżenie manipulacji, szczególnie ze strony najbliższych, boli niewyobrażalnie mocno. Przez to możesz próbować za wszelką cenę tłumaczyć takie postawy, upierając się, że towarzyszą im dobre intencje.
Pamiętaj jednak, że manipulacji nie usprawiedliwia nic. Jeśli nie zareagujesz od razu, problem się nie ulotni. Wręcz przeciwnie, będzie narastać i narastać, utrudniając Ci codzienne funkcjonowanie. Gdy zatem zauważysz coś niepokojącego, nie lekceważ sytuacji i nie usprawiedliwiaj krzywdzących zachowań.
Utrzymuj zdrowe relacje
Ograniczaj kontakt z osobą stosującą gaslighting, a jeśli to możliwe, zerwij z nią wszelkie relacje. Oszukująca osoba rzadko zmienia swoje zachowanie.
Doświadczyłaś gaslightingu? Szukaj wsparcia na zewnątrz!
Czy doświadczyłaś na własnej skórze niszczącego wpływu gaslightingu? Ktoś próbował wmówić Ci, że białe jest czarne a czarne białe? Nie wiesz już, co myśleć? Czujesz się bezradna i chciałabyś znowu odzyskać poczucie kontroli? Rozmowa z oprawcą zda się na niewiele. Będzie próbował dalej mącić Ci w głowie i dodawać kolejne elementy tego labiryntu chaosu. Przecież jest w tym niekwestionowanym mistrzem. Wsparcia szukaj na zewnątrz! Pomoc dla ofiar przemocy emocjonalnej jest na wyciągnięcie ręki – psychoterapia online.
Nawet jeśli przez lata doświadczałaś manipulacji, masz szansę odbudować swoją pewność siebie i odzyskać kontrolę nad życiem. Pomoże Ci w tym psychoterapia. Dzięki niej dotrzesz do negatywnych przekonań i rozpoznasz krzywdzące doświadczenia, które skumulowały się w Twoim wnętrzu. Otworzysz się i uzewnętrznisz swoje emocje, myśli i obawy. Pogłębisz wiedzę o gaslightingu i poznasz metody, aby mu się opierać. A przede wszystkim: odzyskasz wiarę we własne siły i zbudujesz pozytywniejszy obraz siebie.
Pamiętaj – nie jesteś sama. Dziesiątki tysięcy kobiet na świecie to ofiary gaslightingu, a bycie jedną z nich to nie powód do wstydu. Nie pozwalaj, aby Twoja wiara w siebie całkiem zgasła. Wyzwól w sobie iskrę zmian i zacznij podążać w kierunku lepszego. Zgłoś się po pomoc, na jaką zasługujesz. Nie daj się zmanipulować! Jeśli zdajesz sobie sprawę, że ktoś próbuje cię zmanipulować przez gaslighting, nie dawaj się zwieść. Pamiętaj o swoich prawdach i o tym, co wiesz, że jest prawdą.
1 Badania amerykańskiego doktora psychologii Jaya Cartera wskazują, że tylko 1% ludzi wykorzystuje gaslighting celowo i z pełną świadomością. 20% populacji używa go w kategorii mechanizmu obronnego, nie w pełni zdając sobie z tego sprawę, natomiast pozostali stosują go sporadycznie i nieświadomi
