Serotonina jest neuroprzekaźnikiem, który odgrywa istotną rolę w funkcjonowaniu człowieka. Odpowiada głównie za regulacje nastroju oraz samopoczucie, pełni również wiele innych ważnych funkcji. Często potocznie nazywa się ją hormonem szczęścia. Jeżeli organizmowi z różnych powodów brakuje serotoniny, może to wywołać m.in. lęki bądź depresje.
Jeśli jednak w organizmie pojawi się nadmiar serotoniny, może dojść do zagrażającego życiu zespołu serotoninowego. Dowiedz się więcej na temat zespołu serotoninowego, sprawdź, po jakich lekach może występować i jakie jest leczenie?
Jak działa serotonina?
Serotonina jest neuroprzekaźnikiem, która przekazuje sygnały między komórkami nerwowymi (neuronami) w mózgu. Odgrywa kluczową rolę w regulacji wielu procesów fizjologicznych i psychologicznych. Serotonina ma w organizmie działanie zarówno obwodowe, jak i centralne. W przypadku działania obwodowego serotonina jest produkowana przez wyspecjalizowane komórki endokrynne przewodu pokarmowego. Pobudza ona skurcze macicy, naczyń krwionośnych, oskrzeli, oraz wspomaga układ krzepnięcia.
W przypadku ośrodkowego układu nerwowego wpływa ona na zmiany zachowania. Zachowania afektywne takie jak lęk i depresja, bezsenność, oraz uwagę. Ponadto ma ogromny wpływ na libido, nastrój, apetyt oraz gospodarkę cieplną organizmu. W związku z tym jej obecność jest niezbędna do prawidłowego funkcjonowania człowieka. Niedobory serotoniny mogą wiązać się ze wzmożonym apetytem, zaburzeniami depresyjnymi oraz lękowymi, bólami głowy, niepokojem, spadkiem koncentracji, drażliwością, pogorszeniem pamięci oraz kłopotami ze snem. Jednak to nadmiar serotoniny, jest najbardziej niebezpieczny dla człowieka.
Czym jest zespół serotoninowy?
Zespół serotoninowy (ZS), inaczej nazywany zespołem serotoninergicznym jest to polekowy zespół, wywołany nadmiarem serotoniny w ośrodkowym układzie nerwowym. Wynika on, z nadmiernego pobudzania receptorów serotoninowych w organizmie. Jest on rzadkim, jednak bardzo niebezpiecznym powikłaniem.
Już w latach 50 analizowano objawy odpowiadające zespołowi serotoninowemu. Wraz z rozwojem medycyny i pojawianiem się kolejnych nowych generacji leków, coraz częściej obserwowano objawy zespołu serotoninowego. Koniec lat 80 stanowił początek wzrostu sprzedaży leków przeciwdepresyjnych, a co za tym idzie częstszego występowania zespołu serotoninowego. Istotnym faktem jest to, że do nadmiaru serotoniny w organizmie fizjologicznie nie dochodzi, ponieważ organizm posiada odpowiednie mechanizmy, aby temu zapobiegać. Zespół serotoninowy mogą wywołać jedynie wybrane grupy leków oraz rzadziej niektóre rodzaje narkotyków. Możemy wyróżnić trzy postaci zespołu serotoninowego, wyszczególnione ze względu na intensywność objawów:
- Łagodny zespół serotoninowy– inaczej lekki, ze względu na niewielką ilość objawów, często bywa niezauważony przez lekarza i pacjenta. Zwykle w jego przypadku, wystarczy odstawić leki, które go wywołały, a objawy ustąpią same.
- Ostry zespół serotoninowy – charakteryzuje się szybkim rozwojem objawów o silnym natężeniu, pojawieniem wysokiej gorączki, nawet powyżej 41 stopni Celsjusza i może zagrażać zdrowiu chorej osoby. Dlatego stan ten często wymaga leczenia szpitalnego i terapii odpowiednimi środkami.
- Złośliwy zespół serotoninowy o bardzo ciężkich objawach, może nawet zagrażać życiu i wymaga przyjęcia chorej osoby na oddział intensywnej terapii, oraz wspomagania jej oddechu respiratorem.
Przyczyny zespołu serotoninowego
Zespół serotoninowy może rozwinąć się u osób, które przyjmują wybrane rodzaje leków. Jeśli jednak leki są przyjmowane w dawkach zgodnych z zaleceniami lekarza, producenta i aktualną wiedzą medyczną, ryzyko rozwoju tego zespołu jest niewielkie.
Zwykle zespół ten, wiąże się z przedawkowaniem leków, bądź łączeniem różnych rodzajów leków o tym samym mechanizmie działania, czyli polifarmakoterapią powodującą reakcje farmakodynamiczne, wpływające na wzrost serotoniny w organizmie. Przyjmowanie niektórych rodzajów narkotyków, szczególnie w połączeniu z lekami również może sprzyjać rozwojowi zespołu serotoninowego. Może się zdarzyć, że zespół serotoninowy wystąpi u noworodka, którego matka podczas ciąży przyjmowała substancje bądź leki, wpływające na wzrost serotoniny w organizmie.
Zespół serotoninowy – po jakich lekach może występować?
Zespół serotoninowy dotyczy przede wszystkim osób, które przyjmują leki przeciwdepresyjne. Oczywiście w przypadku kiedy je przedawkują, lub połączą z lekami o podobnych mechanizmach działania. Są to leki z grupy SSRI ( selektywne inhibitory wychwytu zwrotnego serotoniny). Działanie tych leków polega na tym, że blokują transport serotoniny do komórek nerwowych, co powoduje, że wzrasta stężenie serotoniny w samym mózgu.
Leki które mogą wywołać zespół serotoninowy:
- Leki z grupy SSRI (selektywne inhibitory wychwytu zwrotnego serotoniny) – escitalopram, citalopram, fluwoksamina, paroksetyna, sertralina, fluoksetyna.
- Leki z grupy TLPD (trójpierścieniowe leki przeciwdepresyjne) – imipramina, amitryptylina, doksepina, maprotylina, klomipramina.
- Ciprofloksacyna – antybiotyk.
- Leki przeciwwymiotne – trazodon, bupropion, ondansetron, metoclopramid.
- OLP (opioidowe leki przeciwbólowe) – tramadol, pentazocyna, fentanyl.
- Leki z grupy SNRI (Inhibitory zwrotnego wychwytu serotoniny i noradrenaliny) wenlafaxyna, duloksetyna.
- Buspiron – lek stosowany w leczeniu objawów lękowych.
- Flukonazol – lek stosowany w przypadku grzybicy.
- Mirtazapina – lek przeciwdepresyjny.
- Dekstrometorfan – lek przeciwkaszlowy.
- Difenhydramina – lek stosowany na przeziębienia.
- Selegilina – lek stosowany w chorobie parkinsona.
- Tryptany – leki stosowane przy migrenie.
- i inne.
Narkotyki, które mogą wywołać zespół serotoninowy:
- LSD.
- Kokaina.
- Dopalacze.
- Amfetamina.
- Ecstasy.
Dodatkowo należy zaznaczyć, że długotrwałe spożywanie alkoholu zwiększa ryzyko, że rozwinięty zespół serotoninowy będzie miał bardzo ciężki przebieg. Czynnikami które mogą predysponować do powstania zespołu serotoninowego, to schorzenia m.in. hipercholesterolemia, nadciśnienie tętnicze, miażdżyca oraz choroby wątroby zwalniające metabolizm leków.
Preparaty ziołowe, które mogą wywoływać zespół serotoninowy.
Chociaż zespół ten najczęściej wiąże się z lekami, istnieją również ziołowe preparaty, które mogą zwiększyć ryzyko jego wystąpienia, szczególnie gdy są stosowane w połączeniu z innymi substancjami wpływającymi na poziom serotoniny.
Nazwy ziół, które mogą wywołać zespół serotoninowy.
- Dziurawiec zwyczajny (Hypericum perforatum)
Mechanizm działania: dziurawiec jest znany ze swoich właściwości przeciwdepresyjnych i może działać jako inhibitor wychwytu zwrotnego serotoniny (SSRI), zwiększając poziom serotoniny w mózgu.
Ryzyko: samodzielnie rzadko wywołuje zespół serotoninowy, ale w połączeniu z innymi lekami serotoninergicznymi (np. SSRI, SNRI, MAOI) ryzyko znacznie wzrasta.
- Panax ginseng (żeń-szeń)
Mechanizm działania: żeń-szeń może wpływać na neuroprzekaźnictwo serotoninergiczne.
Ryzyko: istnieją doniesienia o przypadkach zespołu serotoninowego przy jednoczesnym stosowaniu żeń-szenia i leków wpływających na poziom serotoniny.
- Gingko biloba
Mechanizm działania: Gingko biloba może wpływać na neuroprzekaźniki, w tym serotoninę.
Ryzyko: Ryzyko jest niskie, ale stosowanie w połączeniu z innymi substancjami wpływającymi na serotoninę może zwiększać ryzyko zespołu serotoninowego.
- Efedra (Ephedra sinica)
Mechanizm działania: efedra wpływa na uwalnianie monoamin, w tym serotoniny.
Ryzyko: istnieją doniesienia o przypadkach zespołu serotoninowego w wyniku stosowania efedry, zwłaszcza w połączeniu z innymi lekami serotoninergicznymi.
- Synefryna (z Citrus aurantium)
Mechanizm działania: synefryna jest związkiem chemicznym podobnym do efedry i może wpływać na układ serotoninergiczny.
Ryzyko: w połączeniu z innymi substancjami zwiększającymi poziom serotoniny może zwiększać ryzyko zespołu serotoninowego.
- Muira puama
Mechanizm działania: może wpływać na układ serotoninergiczny poprzez swoje właściwości adaptogenne.
Ryzyko: doniesienia są ograniczone, ale teoretycznie istnieje ryzyko w połączeniu z innymi substancjami serotoninergicznymi.
- Nutmeg (gałka muszkatołowa)
Mechanizm działania: wysokie dawki gałki muszkatołowej mogą wpływać na układ serotoninergiczny.
Ryzyko: przy nadmiernym spożyciu w połączeniu z innymi lekami może teoretycznie zwiększać ryzyko zespołu serotoninowego.
Objawy zespołu serotoninowego
Zespół serotoninowy może charakteryzować się szeroką gamą objawów. Początek zespołu serotoninowego zwykle jest nagły. Wczesne rozpoznanie zespołu serotoninowego zmniejsza ryzyko pojawienia się niebezpiecznych powikłań. Osoby, które przyjmują leki wpływające na serotoninę w organizmie, powinny być wyczulone na objawy ZS. Niestety, ma sprecyzowanego przedziału czasowego pojawienia się objawów od czasu przyjęcia substancji.
Objawy zespołu serotoninowego można podzielić na trzy grupy: objawy psychiczne, somatyczne, oraz związane z autonomicznym układem nerwowym.
Zespół serotoninowy objawy somatyczne:
- Drżenie kończyn, drętwienie kończyn np. parestezje
- Sztywność mięśni, napięcie mięśniowe.
- Mimowolne skurcze mięśni.
- Zaburzenia koordynacji ruchowej.
- Ruchy miokloniczne.
- Niewydolność nerek,
- DIC – zespół rozsianego wykrzepiania wewnątrznaczyniowego.
- Drgawki.
- Kwasica metaboliczna.
- Rozpad komórek mięśniowych.
- Napady padaczkowe.
Zespół serotoninowy objawy ze strony psychiki:
- Omamy.
- Niepokój.
- Hipomania.
- Drażliwość.
- Splątanie.
- Śpiączka.
- Pobudzenie psychoruchowe.
Zespół serotoninowy objawy ze strony układu autonomicznego (wegetatywne):
- Wzmożona potliwość.
- Wzrost tętna.
- Wzrost ciśnienia.
- Nudności.
- Dreszcze.
- Przyspieszony oddech.
- Biegunka.
- Wysoka temperatura ciała.
Zespół serotoninowy – ile trwa?
Objawy zespołu serotoninowego pojawiają się stosunkowo szybko, jednak nieleczone mogą długo się utrzymywać. Czas trwania zespołu serotoninowego jest uzależniony od wielu różnych czynników. Wpływ na czas mają przyczyny powstania zespołu, podjęte leczenie, szybkość podjęcia leczenia, oraz ogólny stan zdrowia. Jednak zazwyczaj po odstawieniu substancji, które wywołały zespół serotoninowy, objawy ustępują w czasie od 24 aż do 72 godzin. W przypadku cięższych przypadków, kiedy potrzeba leczenia szpitalnego, czas ten może znacznie się wydłużyć.
Jak rozpoznać zespół serotoninowy? Diagnostyka zespołu serotoninowego
Nie istnieją żadne testy ani badania laboratoryjne, które mogą jednoznacznie stwierdzić wystąpienie zespołu serotoninowego. Diagnostyka opiera się na szczegółowym wywiadzie zebranym przez lekarza oraz obserwacji objawów. Dlatego należy skrupulatnie i ze szczegółami odpowiadać na pytania lekarza, nie ukrywając znaczących faktów. W pierwszej kolejności lekarz zbiera dokładny wywiad dotyczący chorób na jakie cierpi pacjent oraz przyjmowanych przez niego leków, suplementów, nawet ziół, oraz innych substancji psychoaktywnych. Pacjenci często ukrywają fakt, że oprócz zaleconych leków, przyjmowali substancje psychoaktywne takie jak narkotyki, co znacząco utrudnia i przedłuża postawienie diagnozy. Zespół serotoninowy ze względu na podobne objawy może być mylony ze złośliwym zespołem neuroleptycznym, majaczeniem alkoholowym, zaburzeniami metabolicznymi, hipertermią, zespołem antycholinergicznym, zapaleniem opon mózgowo-rdzeniowych, różnego rodzaju infekcjami i innymi schorzeniami. Zespół ten może mieć bardzo podobne objawy jak zespół neuroleptyczny, jednak ten drugi, znacznie dłużej się rozwija.
Leczenie zespołu serotoninowego
W pierwszej kolejności należy wyeliminować wszystkie leki, które mają działanie serotoninergiczne i wprowadzić terapie objawową. Odstawienie leków które wywołały zespół serotoninowy przynosi skutek nawet u 70% chorych w ciągu 24 godzin. U mniej niż połowie chorych potrzebna jest kilkudniowa hospitalizacja, a w najcięższych przypadkach konieczne jest leczenie na oddziele intensywnej terapii. Charakteryzujące zespół serotoninowy leczenie, to szczególnie zwiększenie przyjmowania płynów. Aby zmniejszyć napięcie mięśni, podaje się benzodiazepiny, co zmniejszy ryzyko wystąpienia poważniejszych objawów i wyciszy pobudzonego pacjenta. Niekiedy zdarza się, że konieczna jest intubacja oraz wspomaganie oddechu przy pomocy respiratora na oddziale intensywnej terapii.
Przy zespole serotoninowym bardzo często występuje gorączka, dlatego w tym przypadku, zaleca się okłady z lodu w okolicy tętnic, oraz leki przeciwgorączkowe – jednak w ZS mają one niską skuteczność. W przypadku wysokiego ciśnienia oraz tętna stosuje się leki hipotensyjne w małych dawkach, obniżające ciśnienie tętnicze. W niektórych przypadkach koniecznym będzie zastosowanie cyproheptadyny – czyli antagonisty receptorów serotoninowych. W przypadku odpowiednio dobranej terapii, która nie jest zastosowana zbyt późno, ryzyko zgonu wynosi mniej niż 1%. Zespół serotoninowy zwykle nie niesie za sobą powikłań, czasem zdarza się jednak, że jest zbyt późno diagnozowany i dochodzi do niewydolności nerek albo rozpadu komórek mięśniowych.
Zespół serotoninowy – co robić, aby mu przeciwdziałać?
Istnieją sposoby, dzięki którym można zmniejszyć ryzyko wystąpienia zespołu serotoninowego. Oto najważniejsze z nich:
- Czytaj ulotki, które są dołączone do leków, które masz się zamiar przyjąć. Jest to niezwykle ważny nawyk, który pozwoli uniknąć nie tylko wystąpienia zespołu serotoninowego, ale również innych przykrych następstw łączenia niektórych leków. Są tam różne inne istotne wskazówki, dotyczące prowadzenia pojazdów, czy łączenia leków z niektórymi pokarmami.
- Zalecane dawki, Stosuj leki i zioła zgodnie z zaleceniami lekarza, pamiętaj o nieprzekraczaniu zalecanych dawek!
- Informuj lekarza o lekach przyjmowanych na stałe. Dzięki temu lekarz będzie uważał na to, aby nie dobierać leków, które wywołują ze sobą niepożądane interakcje.
- Bądź szczera. Nie należy się wstydzić przyjmowania substancji psychoaktywnych, w trakcie wywiadu lekarskiego. Nie należy ukrywać również chorób genetycznych oraz innych problemów.
- Nie lecz się sama, szczególnie jeśli chodzi o leki na receptę.
- Uważaj na ziołowe napary, ponieważ zdarza się, że powodują one interakcje z niektórymi lekami.
- Warto pamiętać, aby nie łączyć leków z substancjami psychoaktywnymi oraz alkoholem, jest to niezwykle niebezpieczne dla zdrowia i życia.
- Wczesna interwencja, reaguj. W przypadku wystąpienia objawów zespołu serotoninowego natychmiastowa interwencja medyczna jest kluczowa. Objawy mogą się szybko nasilać, więc szybkie działanie może uratować życie.
Podsumowanie
Serotonina jest niezwykle ważnym neuroprzekaźnikiem i hormonem znajdującym się w organizmie człowieka. Organizm posiada naturalne mechanizmy, aby ją regulować. Problem pojawia się w sytuacji, kiedy poprzez przyjęte leki bądź substancje psychoaktywne występuje jej nadmiar. Zespół serotoninowy, chociaż bardzo niebezpieczny, ma zdecydowanie dobre rokowania. Narażone na niego są szczególnie osoby przyjmujące leki przeciwdepresyjne.
Szybko zauważony i leczony, zwykle mija w czasie kilku dni. Aby zapobiec wystąpieniu zespołu serotoninowego, należy zwracać szczególną uwagę, na to, czy przyjmowane leki nie wchodzą ze sobą w interakcje. W związku z tym najlepiej brać leki wyłącznie pod kontrolą lekarza i nie zmieniać dawek i rodzaju leków bez uprzedniej konsultacji.
Pamiętaj, często samo leczenie farmakologiczne nie jest wystarczające w przypadku objawów depresji czy stanów lękowych. Umów się na psychoterapię – psychoterapia online
Bibliografia:
- Jan Jaracz, Karolina Gattner. Zespół Serotoninowy. Farmakoterapia w psychiatrii i neurologii, 2006, 2, 111–117
- Marek Jarema, Jolanta Rabe-Jabłońska. Psychiatria. wyd. PZWL, Warszawa 2011
- red. wyd. pol. Filip Rybakowski, Janusz Rybakowski . Psychiatria Podręcznik dla studentów. Elsevier Urban & Partner, Wrocław 2014
- Jacqueline Volpi-Abadie, Adam M. Kaye, and Alan David Kaye. Serotonin Syndrome. Ochsner J. 2013 Winter; 13(4): 533–540.
- Houlihan David. Serotonin syndrome resulting from coadministration of tramadol, venlafaxine and mirtazapine. Ann. Pharmacother., 2004, 38, 3: 411–413.
- Boyer Edward, Shannon Michael. The serotonin syndrome. N. Engl. J. Med., 2005, 352, 11: 1112–1120.