Żyjemy w specyficznych czasach, które z jednej strony zapewniają nam bezpieczeństwo, z drugiej wywołują uczucie niepewności i niepokoju. Trudne sytuacje życiowe lub nieumiejętność poradzenia sobie z własnymi emocjami (lub rozpoznania ich) może prowadzić do podejmowania różnych zachowań przynoszących ulgę. Poszukując ukojenia nietrudno popaść w uzależnienie. I nie musi być to wcale uzależnienie od alkoholu czy narkotyków. Uzależnić można się nawet od miłości. Z niniejszego artykułu dowiesz się, czym jest uzależnienie, na czym polega mechanizm uzależnień oraz jak sobie z nim radzić?
Czym jest uzależnienie? Kim jest osoba uzależniona?
By zrozumieć mechanizm uzależnień, należałoby w pierwszej kolejności poznać znaczenie tego terminu. Granica między sporadycznym sięganiem po alkohol lub inne używki a nałogiem jest bardzo cienka, dlatego trudno ją przeoczyć. Warto też wiedzieć, że uzależniają nie tylko substancje psychoaktywne. Na podobnej zasadzie działa również mechanizm uzależnienia emocjonalnego.
Jak można zatem zdefiniować uzależnienie? Wojciech Kostowski określił je jako zaburzenie o charakterze nawracającym, na które składają się procesy psychiczne, a niekiedy również wegetatywne oraz somatyczne. Należy podkreślić w tym miejscu, że opracowanych zostało bardzo dużo teorii uzależnień, przy czym wśród badaczy panuje zgoda, iż uzależnienie związane jest z zaburzeniem działania układu nagrody. Wpływa też na funkcjonowanie układów emocjonalnego i poznawczego.
Z kolei American Psychiatric Association (APA) definiuje uzależnienie jako chorobę mózgu, która objawia się poprzez kompulsywne zażywanie określonej substancji, mimo negatywnych skutków takiego działania. W definicji tej brakuje jednak wyraźnego podkreślenia, że uzależnić można się nie tylko od konkretnej substancji, lecz również od określonego stanu czy emocji.
Rodzaje uzależnienia
Uzależnienia można podzielić na dwa główne rodzaje, którymi są uzależnienia chemiczne i uzależnienia behawioralne. W jednym i drugim przypadku mechanizm uzależnienia polega na wywołaniu uczucia przyjemności, które jest jednak krótkotrwałe i powierzchowne. Spowodowane jest zaś wyrzutem dopaminy do mózgu, będącej tzw. hormonem szczęścia.
Uzależnienia mogą przybierać różne formy, warto podkreślić, że jedna osoba może być jednocześnie dotknięta kilkoma formami uzależnienia. Nakładanie się objawów występuje, gdy jedna osoba doświadcza więcej niż jednego rodzaju uzależnienia lub kiedy objawy jednego uzależnienia przenikają się z objawami innego. Na przykład alkoholik zmaga się jednocześnie z uzależnieniem od hazardu lub pracoholik może stosować substancje chemiczne, aby znieczulić się na stres, zmęczenie i być bardziej wydajnym.
Uzależnienie chemiczne, uzależnienie od substancji
Mówiąc o uzależnieniu chemicznym, mamy na myśli uzależnienie od określonej substancji, na przykład od alkoholu lub narkotyków. To właśnie alkoholizm i narkomania są powszechnie utożsamiane z uzależnieniem. Uzależnienie chemiczne, znane również jako uzależnienie od substancji chemicznych, odnosi się do sytuacji, w której osoba jest fizycznie lub psychicznie uzależniona od substancji psychoaktywnej. Substancje te mogą wpływać na funkcje mózgu, zmieniając na przykład nastrój, świadomość, percepcję czy zachowanie. Uzależnienie chemiczne obejmuje zarówno substancje legalne, jak alkohol czy leki, jak i nielegalne, takie jak narkotyki.
Wyróżniamy dwie formy uzależnienia chemicznego:
Uzależnienie psychiczne: osoba ma silne pragnienie stosowania danej substancji, ze względu na odczuwanie przyjemności, łagodzenie stresu lub radzenie sobie z trudnościami emocjonalnymi. Uzależnienie psychiczne niekoniecznie wiąże się z fizyczną zależnością od substancji.
Uzależnienie fizyczne: organizm osoby uzależnionej dostosował się do stałego obecności danej substancji i jej brak może prowadzić do objawów odstawienia. Objawy odstawienne mogą być zarówno fizyczne: drżenie, nudności, czy bóle głowy, jak i psychiczne: depresja lub lęk.
Najczęściej występujące substancje prowadzące do uzależnienia chemicznego obejmują: alkohol, uzależnienie od nikotyny, narkotyki takie jak heroina czy kokaina, a także leki przepisywane na receptę przykład opioidy czy benzodiazepiny.
Trzeba jednak pamiętać, że wymienić można wiele innych preparatów, których regularne zażywanie może przerodzić się w nałóg. Mowa tu chociażby o lekach, które są coraz częściej nadużywane. Uzależnić może kofeina, cukier i wiele innych, pozornie niegroźnych substancji, które są powszechnie dostępne.
Uzależnienie behawioralne, uzależnienie od czynności
Uzależnienia behawioralne to rodzaj uzależnienia, w którym osoba staje się zależna od określonych zachowań lub aktywności, a nie od substancji chemicznych. Te uzależnienia wynikają z powtarzalnych i nagradzających zachowań, które wpływają na mózg i prowadzą do silnego pragnienia oraz utraty kontroli.
Przykłady uzależnień behawioralnych obejmują:
- Uzależnienie od hazardu tzw. gambling. Osoby uzależnione od hazardu często nie mogą powstrzymać się przed uczestnictwem w grach losowych, zakładach bukmacherskich nawet jeśli prowadzi to do poważnych problemów finansowych.
- Uzależnienie od zakupów tzw. zakupoholizm. Osoby z uzależnieniem od zakupów podejmują zakupy niezdolne do zaspokojenia ich rzeczywistych potrzeb, a proces kupowania może dawać im chwilową ulgę emocjonalną.
- Uzależnienie od Internetu. To uzależnienie obejmuje obszary takie jak uzależnienie od gier komputerowych, mediów społecznościowych czy używania internetu w sposób nadmierny, fonoholizm.
- Uzależnienie od jedzenia np. kompulsywne objadanie się. Osoby z tym rodzajem uzależnienia nadmiernie spożywają jedzenie, często używając go jako środka do radzenia sobie ze stresem, niepokojem lub innymi trudnościami emocjonalnymi.
- Uzależnienie od pracy tzw. pracoholizm. Osoby uzależnione od pracy poświęcają nadmiernie dużo czasu i energii na pracę, często kosztem innych obszarów życia, takich jak życie rodzinne czy zdrowie.
- Uzależnienie od seksu tzw. sexoholizm. Osoby z tym rodzajem uzależnienia angażują się w nadmierną ilość aktywności seksualnej, są niezdolne do zaspokojenia swojego pragnienia seksualnego w zdrowy sposób.
Czy uzależnienie od miłości jest uzależnieniem behawioralnym?
Tak, uzależnienie od miłości jest uznawane za jedno z uzależnień behawioralnych. Uzależnienie od miłości, czasem nazywane także uzależnieniem miłosnym, to sytuacja, w której osoba staje się nadmiernie zależna emocjonalnie od związków romantycznych. Mechanizmy uzależnienia od miłości mogą wydawać się zupełnie niezrozumiałe, jednak zostało naukowo dowiedzione, że silne uczucia też są w stanie uzależniać.
Objawy uzależnienia od miłości mogą obejmować:
- Silne pragnienie bycia w związku. Osoba uzależniona od miłości może odczuwać silną potrzebę bycia zawsze w związku, czasami nawet kosztem własnego dobrostanu.
- Strach przed odrzuceniem. Osoba ta może doświadczać intensywnego lęku przed odrzuceniem, co może prowadzić do nadmiernego przywiązania i potrzeby ciągłej potwierdzającej uwagi.
- Zaniedbywanie innych obszarów życia. Uzależnienie od miłości może prowadzić do zaniedbywania innych aspektów życia, takich jak praca, przyjaźnie czy zainteresowania osobiste.
- Cykle toksycznych związków. Osoby uzależnione od miłości często angażują się w cykle toksycznych związków, ponieważ mają trudności w odcinaniu się od relacji, nawet jeśli są one szkodliwe.
- Brak poczucia własnej wartości: Osoby te często uzależniają swoją wartość osobistą od związku i potrzebują go do utrzymania pozytywnego obrazu samej siebie.
Więcej na temat uzależnienia od miłości znajdziesz w artykule – uzależnienie od drugiej osoby.
Na czym polega mechanizm uzależnienia?
Przyjrzyjmy się zatem, jak wyglądają mechanizmy powstawania uzależnień. Warto zaznaczyć, że w uzależnienie może popaść każda osoba, niezależnie od wieku, płci, wykształcenia czy pozycji społecznej. Nie jest to problem wyłącznie osób pochodzących z patologicznych środowisk, bo taki stereotyp do dziś funkcjonuje w społeczeństwie. Na proces uzależnienia składa się wiele czynników.
Dlaczego się uzależniamy? Psychologiczne mechanizmy uzależnienia
Zastanówmy się, po co właściwie ludzie sięgają po używki lub podejmują ryzykowne zachowania. Można wymienić tu cztery główne przyczyny:
- próba ulżenia sobie w cierpieniu emocjonalnym
- walka ze stresem
- poprawa nastroju
- dodanie sobie odwagi.
Alkohol lub inne substancje psychoaktywne (bądź określone zachowania) stają się zatem antidotum na cierpienie psychiczne. Należy przy tym podkreślić, że mechanizm uzależnienia od alkoholu przebiega w sposób analogiczny, co mechanizm uzależnienia od innych środków.
Nie bez znaczenia dla popadania w nałogi okazują się również uwarunkowania genetyczne, czynniki biologiczne, a także wzorce zachowań wyniesione z domu rodzinnego. Traumy przeżyte w dzieciństwie również zwiększają ryzyko, że dana osoba będzie w przyszłości uzależniona. Trzeba jednak wyraźnie podkreślić, że uzależnienie nie jest chorobą dziedziczoną genetycznie. Mogą występować pewne predyspozycje biologiczne, zwiększające ryzyko popadnięcia w nałóg, jednak same w sobie nie stanowią one głównej przyczyny.
Można uznać, że za powstanie uzależnienia i jego rozwój mogą odpowiadać wzajemnie nakładające się na siebie czynniki biologiczne, środowiskowe oraz psychologiczne. To, która grupa czynników w większym stopniu zaważy na powstaniu uzależnienia u danej osoby, jest kwestią indywidualną. Podobnie jak czas jego rozwoju. Przykładowo jedna osoba będzie mogła pozwolić sobie na okazjonalne picie przez długie lata, zanim przerodzi się ono w nałóg, a u innego nastąpi to na przestrzeni zaledwie kilku miesięcy. Prędzej czy później, regularne picie alkoholu zawsze zaczyna być jednak kontrolowane przez mechanizmy uzależnienia.
W psychologii wyróżnia się trzy główne mechanizmy, odpowiedzialne za rozwój uzależnień: Są nimi:
- mechanizm nałogowego regulowania uczuć
- mechanizm iluzji i zaprzeczenia
- mechanizm rozdwojonego i rozproszonego „ja”.
Mechanizm nałogowego regulowania uczuć
Mechanizm ten polega na inicjowaniu chęci sięgnięcia po daną substancję (leki, alkohol czy narkotyki) lub podjęcia określonego zachowania. Celem jest odczuwanie pożądanych stanów emocjonalnych. W ten sposób osoba uzależniona próbuje radzić sobie z trudnymi emocjami oraz z odczuwanym stresem. Należy bowiem podkreślić, że uzależnienie destrukcyjnie wpływa na sferę emocjonalną, wywołując wykształcenie się charakterystycznego systemu regulowania uczuć. Oznacza to, że procesy emocjonalne u osoby uzależnionej ukierunkowane są na dążenie do zażycia określonej substancji psychoaktywnej lub podjęcia konkretnego zachowania. W ten sposób chory łagodzi swoje cierpienie i wprawia się w lepszy nastrój.
Jest to częsty mechanizm uzależnienia od alkoholu, który prowadzi do odczuwania głodu alkoholowego u osoby uzależnionej. Pojawia się wówczas, gdy nie jest ona w stanie poradzić sobie w jakiejś sytuacji lub w obliczu silnych emocji. W takich sytuacjach ulgę przynosi alkohol (lub inna substancja psychoaktywna), choć ulga ta jest tylko chwilowa. Gdy stężenie alkoholu we krwi zaczyna spadać, chory ponownie zaczyna odczuwać boleśnie swoje problemy. Ponownie sięga więc po kieliszek.
Cały ten proces nie prowadzi jednak do rozwiązania problemów, lecz do ich nawarstwiania się. To z kolei jeszcze bardziej nasila np. głód alkoholowy. Prowadzi to do dość oczywistego wniosku, że alkohol, ani żadna inna substancja psychoaktywna, nie jest lekarstwem na żadne trudności. Chory zupełnie inaczej postrzega jednak rzeczywistość, poszukując jedynej radości z życia w używkach.
Muszę ciągle zaprzeczać. Mechanizm iluzji i zaprzeczania
Mechanizm uzależnień oparty na iluzji i zaprzeczeniu polega na tym, że u chorego rozwija się fałszywy sposób postrzegania problemu. Dochodzi zatem u niego do zaburzeń poznawczych. Osoba uzależniona bagatelizuje problem i umniejsza jego znaczenie. Wprost zaprzecza, że popadła w nałóg i nie jest w stanie zaakceptować faktu, że jest uzależniona. Nie dostrzega też negatywnych konsekwencji swojego uzależnienia lub bagatelizuje je.
Charakterystyczne dla mechanizmu iluzji i zaprzeczenia jest też to, że chory lekceważy wszelkie sygnały płynące z otoczenia, świadczące o tym, że dzieje się z nim coś złego. Uzależniony nie jest w stanie dostrzec swoich rzeczywistych problemów, żyję w złudzeniu, chcąc utrzymywać poczucie wartości zrzuca odpowiedzialność za swoje problemy na innych. Nawet jeżeli widzi skutki swojego zachowania, obwinia o ten stan inne osoby, najczęściej swoich bliskich. Przyczyn swoich problemów upatruje w czynnikach zewnętrznych, nie zaś w swoim nałogu.
Innymi słowy, w głowie osoby uzależnionej informacje o negatywnych skutkach nałogu stoją w opozycji do potrzeby napicia się czy zażycia narkotyku, by poczuć pozytywne emocje. Powstaje wówczas specyficzny dysonans, gdzie chory automatycznie przeczy informacjom o konsekwencjach. W ten sposób regulacja psychiczna nabiera cech patologicznych, które odpowiadają za mechanizm iluzji i zaprzeczania.
Mechanizm rozpraszania i rozdwajania
Jest to mechanizm, w którego toku wytwarzają się u osoby uzależnionej dwie różne osobowości, czyli pojawia się tzw. rozdwojone „ja”. Pierwsza odczuwa siłę do działania, przejawia entuzjazm i odwagę w trakcie pozytywnego oddziaływania bodźców emocjonalnych, których źródłem mogą być albo określone zachowania, albo substancje psychoaktywne. To „ja” jest zatem silne i wytrzymałe, świadome swojej wartości. Jednak jest ono takie, tylko pod wpływem określonych środków lub stanów.
Druga osobowość zaczyna uaktywniać się, gdy stężenie substancji we krwi obniża się lub zakończona zostaje dana czynność. Uzależniona osoba zaczyna odczuwać wówczas wyrzuty sumienia i szereg innych negatywnych emocji. Do głosu dochodzi wówczas „ja” pokonane, a postrzeganie siebie diametralnie się zmienia. Pojawia się poczucie winy i poczucie ogólnej beznadziei. Niekiedy występują też stany depresyjne, niechęć do samego siebie, a w skrajnych przypadkach nawet myśli samobójcze. I tu zaczyna się błędne koło. Chory próbuje bowiem poprawić sobie nastrój, ponownie sięgając po uzależniającą substancję lub podejmując ryzykowne zachowanie. W ten sposób osoba uzależniona traci kontrolę nad swoim życiem, a obraz otaczającej ją rzeczywistości staje się mocno zniekształcony.
Niezależnie czy chodzi o mechanizm uzależnienia od narkotyków, czy innej substancji lub zachowania, życie osoby uzależnionej staje się w pewnym sensie rozdarte między dwiema skrajnymi osobowościami. Uzależniający środek lub czynności przejmują kontrolę nad zachowaniami chorego, stając się głównym punktem odniesienia w jego życiu.
Jak powstają mechanizmy uzależnień?
Mechanizmy uzależnienia powstają i rozwijają się za sprawą oddziaływania substancji psychoaktywnych, a umacniają się wskutek doświadczeń towarzyszących ich zażywaniu. Mogą one zostać wyzwolone przez trudne do zniesienia emocje, bolesne doświadczenia, stres bądź inne, ciężkie dla człowieka okoliczności.
Można wskazać na istnienie dwóch grup czynników wyzwalających mechanizm uzależnień: czynniki wewnętrzne oraz zewnętrzne. Do czynników wewnętrznych można zaliczyć:
- choroby (zarówno fizyczne, jak i psychiczne)
- uszkodzenia ciała
- brak najważniejszych umiejętności życiowych
- nieumiejętność funkcjonowania w społeczeństwie
- skłonności destrukcyjne
- problemy w życiu osobistym.
Jako przykładowe czynniki zewnętrzne można zaś wymienić:
- stresujące doświadczenie życiowe
- sytuacje zagrożenia
- wykluczenie społeczne
- społeczne skutki nałogu.
Destrukcyjne oddziaływanie uzależnienia na życie człowieka
Opisane powyżej mechanizmy powodują, że podejmowanie ryzykownych zachowań lub przyjmowanie substancji psychoaktywnych, staje się dla osoby uzależnionej przymusem. Nie jest to już jej dobrowolny wybór. Życie osoby uzależnionej podlega dezorganizacji, a nierzadko zaczynają również odwracać się od niej bliskie osoby. Pokazuje to, jak potężną siłą jest uzależnienie, które jest w stanie przejąć kontrolę nad całym życiem jednostki
W ten sposób życie chorego staje się zdominowane przez nałóg, całkowicie mu podporządkowane. Dlatego uzależnienie uznawane jest za przewlekłą chorobę, której całkowite wyleczenie nie jest możliwe. Osoba uzależniona już do końca życia musi liczyć się z ryzykiem jej nawrotu.
Jestem uzależniony, jestem uzależniona. Co dalej?
Samo uświadomienie sobie problemu uzależnienia jest już ważnym krokiem w kierunku procesu zdrowienia. Wielu chorych przez długi czas wypiera bowiem problem lub nie jest świadoma jego istnienia, co często zdarza się w przypadku uzależnień behawioralnych. Leczenie uzależnień to długi i złożony proces, wymagający od uzależnionej osoby dużo wytrwałości i samozaparcia. Oczywiście bardzo ważne jest też wsparcie bliskich, jednak często zdarza się, że ci, nie mając odpowiedniej wiedzy w tym zakresie, bardziej szkodzą, niż pomagają choremu. Dzieje się tak, gdy bliscy pomagają uzależnionemu maskować jego nałóg, lub biorą na siebie odpowiedzialność za jego czyny.
Uzależnienie wiąże się z odczuwaniem przyjemności wywołanej wyrzutem dopaminy. Warto wiedzieć, że uwalnia się ona również podczas innych czynności, które nie prowadzą do uzależnienia, chociażby podczas aktywności fizycznej. Szukanie alternatywnych sposobów na odczuwanie przyjemności stanowi więc ważny element wychodzenia z uzależnienia. Nie zastąpi jednak ono terapii prowadzonej pod okiem specjalisty uzależnienień czy psychoterapeuty.
Terapia poznawczo-behawioralna w leczeniu uzależnień
Kluczowe znaczenie w leczeniu uzależnień ma terapia poznawczo-behawioralna. Terapia poznawczo-behawioralna (CBT) jest jednym z najczęściej stosowanych podejść terapeutycznych w leczeniu zarówno uzależnień od substancji, jak i uzależnień behawioralnych. CBT skupia się na zmianie myślenia (poznawcze) oraz na zmianie zachowań (behawioralne), co ma na celu przyczynienie się do przezwyciężenia szkodliwych wzorców myślowych i zachowań.
CBT w leczeniu uzależnień od substancji
- Identyfikacja myśli i przekonań. Pacjent i terapeuta wspólnie identyfikują negatywne myśli i przekonania związane z używaniem substancji oraz z identyfikacją sytuacji, które mogą prowadzić do tego używania.
- Rozwijanie umiejętności radzenia sobie. CBT pomaga pacjentowi w rozwijaniu zdrowych umiejętności radzenia sobie ze stresem, presją społeczną, czy trudnościami emocjonalnymi, które często prowadzą do sięgania po substancje.
- Zmiana myślenia. Terapeuta pracuje z pacjentem nad identyfikacją i zmianą myśli i przekonań sprzyjających uzależnieniu. Celem jest rozwinięcie bardziej pozytywnego i zdrowego sposobu myślenia.
- Rozwijanie strategii zapobiegających nawrotom. Terapeuta i pacjent pracują nad opracowaniem strategii i planów działania, które pomogą w unikaniu sytuacji zwiększających ryzyko nawrotu uzależnienia.
CBT w leczeniu uzależnień behawioralnych
- Analiza i zrozumienie motywacji. Terapeuta pomaga pacjentowi zrozumieć motywacje i korzenie uzależnienia behawioralnego, identyfikując czynniki wyzwalające i podtrzymujące dane zachowanie.
- Rozwijanie zdrowych nawyków. CBT koncentruje się na rozwijaniu zdrowych nawyków i strategii radzenia sobie, które zastąpią szkodliwe zachowania uzależnione.
- Rozpoznawanie myśli automatycznych. Pacjent uczony jest rozpoznawania negatywnych myśli automatycznych związanych z uzależnieniem behawioralnym i zmiany ich na bardziej pozytywne i realistyczne.
- Praca nad umiejętnościami radzenia sobie. Terapeuta wspomaga pacjenta w rozwijaniu umiejętności radzenia sobie ze stresem, trudnościami emocjonalnymi czy impulsywnością, które mogą sprzyjać uzależnieniu behawioralnemu.
W przypadku obu rodzajów uzależnień, CBT jest zazwyczaj stosowana jako krótkoterminowe podejście terapeutyczne, ale może być dostosowywana do indywidualnych potrzeb pacjenta.
Podsumowanie
Jeżeli dostrzegasz u siebie lub bliskiej osoby objawy uzależnienia, należy zgłosić się po pomoc do specjalisty zajmującego się leczeniem uzależnień. Samodzielne wychodzenie z nałogu jest bardzo trudne a w większości przypadków w zasadzie niemożliwe.
Pamiętaj, z uzależnienia można wyjść ale wymaga to determinacji, wsparcia i czasu. To proces, który zazwyczaj obejmuje świadomość własnych problemów, podjęcie decyzji o zmianie, a następnie konsekwentne działania w kierunku zdrowego stylu życia. Warto szukać pomocy, aby przezwyciężyć trudności i skutecznie odbudować swoje życie po wyjściu z uzależnienia.
Jeśli mieszkasz w Polsce, zadzwoń na bezpłatne infolinie. Więcej informacji znajdziesz na stronie: https://www.uzaleznienia.org.pl/telefony-zaufania
Jeśli mieszkasz na terenie Niemiec, zadzwoń na bezpłatną infolinie. Więcej informacji znajdziesz na stronie: https://www.bundesdrogenbeauftragter.de/service/beratungsangebote/
Jeśli mieszkasz na terenie Wielkiej Brytanii, zadzwoń na bezpłatne infolinie. Więcej informacji znajdziesz na stronie: https://www.lifeworkscommunity.com/addiction-treatment/guide-to-uk-free-addiction-helplines
Bibliografia:
Grzegorzewska Iwona Cierpiałkowska Lidia. Uzależnienia behawioralne. Wydawnictwo Naukowe PWN 2018
Aaron T. Beck Wright D. Fred Cory F. Newman. Terapia poznawcza uzależnień. WUJ 2007
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2897895/
