Stres mniejszościowy jest zjawiskiem, z jakim możesz borykać się Ty lub ktoś z Twojego najbliższego otoczenia. Zrozumienie przyczyn stresu związanego z mniejszościami może pomóc nam zaradzić temu problemowi, tak aby każdy miał równe szanse na odniesienie sukcesu, niezależnie od pochodzenia czy tożsamości. Ten rodzaj stresu może przejawiać się w wielu formach, na przykład poprzez dyskryminację, uprzedzenia i wykluczenia społeczne. Stres ten może przyczyniać się do poczucia izolacji, zaburzeń lękowych, a nawet depresji.
Poznaj główne cechy stresu mniejszościowego oraz dowiedz się, w jaki sposób z nim sobie radzić i jak go minimalizować.
Stres – definicja
Koncepcję stresu określa się jako relacyjną i systemową, podkreślając mnogość i współzależność różnych elementów wyzwalających i utrzymujących stan stresu. W koncepcji rozwoju stresu podkreśla się wagę relacji osoby z otoczeniem, w nich upatrując największych przyczyn doświadczanego dyskomfortu. Jedno natomiast jest uniwersalne: stresu doświadcza każdy człowiek, w różnych momentach życia.
Warto podkreślić, że w sytuacji stresu nie jesteśmy tylko biernym obiektem oddziaływań szkodliwych czynników, ale posiadamy mechanizmy oceny sytuacji, umożliwiające podjęcie odpowiednich działań. W związku z tym jesteśmy w stanie wypracować strategie zarządzania stresem, oczywiście o ile nie przekraczają naszych zasobów.
Według Lazarusa (1993) występują cztery główne elementy warunkujące doświadczanie stresu:
- Przyczyna (zewnętrzna lub wewnętrzna) w relacji do człowieka (tzw. stresor).
- Ocena sytuacji dokonująca się przez umysł bądź reakcje z ciała. Funkcją oceny jest stwierdzenie, czy bodziec jest zagrażający, czy też bezpieczny.
- Uruchamiane przez umysł i/albo ciało procesów radzenia sobie z trudną sytuacją.
- Całościowy wzór reagowania psychofizycznego określany jako reakcja na stres.
Stres mniejszościowy – definicja i specyfika
Stresu mniejszościowego doświadczają osoby w pewien sposób wykluczone społecznie. Poza ogólnym stresem doświadczanym przez wszystkich ludzi, osoby należące do mniejszości mierzą się z dodatkowymi stresorami. Termin „stres mniejszościowy” stał się szerzej stosowany od połowy lat osiemdziesiątych, kiedy to badacze zaczęli skupiać się nie tylko na mniejszościach etnicznych (np. Afroamerykanach i Latynosach), ale również innych grupach mniejszościowych, na przykład mniejszości seksualnych.
Stres mniejszościowy to zbiór stresorów społecznych, których członkowie grup odczuwają w poprzez doświadczenie marginalizacji (Rae , 2007). Rae uważa, że odczuwanie tego rodzaju stresu może być związane nie tylko z zewnętrznymi stresorami, ale również zinternalizowanym uczuciem wstydu.
Stresory zewnętrzne mają charakter środowiskowy i społeczny. Zewnętrzne czynniki stresogenne to między innymi rasizm, homofobia czy seksizm. Natomiast czynnikiem zinternalizowanym jest wstyd związany z doświadczeniem niedopasowania do szeroko uznawanych norm czy standardów społecznych, niekiedy nawet stereotypów. Osoby w grupach mniejszościowych nierzadko doświadczają tłumienia własnej tożsamości – dzięki temu mają szansę na akceptację przez otoczenie.
Cechy stresu mniejszościowego
Stres mniejszościowy charakteryzuje się trzema podstawowymi cechami (Meyer, 2003b):
- Unikatowością – nie jest on stresem powszechnym, lecz dodatkowym obciążeniem psychicznym związanym ze stygmatyzacją.
- Chronicznością, która jest wynikiem względnej stałości struktur społecznych i kulturowych, odgrywających istotną rolę w podtrzymywaniu przekonań i postaw wobec grup mniejszościowych.
- Społecznym uwarunkowaniem, co oznacza, że stres mniejszościowy jest związany raczej z procesami, instytucjami i strukturami społecznymi, istniejącymi poza jednostką, niż z indywidualnymi wydarzeniami i warunkami charakteryzującymi stresory ogólne.
Konsekwencje stresu mniejszościowego
Stres mniejszościowy może mieć szeroki zakres konsekwencji, zarówno na poziomie indywidualnym, jak i na szerszym poziomie społecznym. Na poziomie indywidualnym może prowadzić do poczucia izolacji, depresji, lęku, zaburzenia snu, niepokoju, zespołem stresu pourazowego (PTSD), a nawet problemów ze zdrowiem fizycznym. Ponieważ zinternalizowany wstyd może być powiązany ze nieadekwatnym obrazem własnej osoby, niskim poczuciem własnej wartości, zniekształconego obrazu siebie i utratą własnej tożsamości, w rezultacie często dochodzi do obniżenia wydajności w pracy i ograniczenia osiągnięć edukacyjnych osób, które są nim dotknięte. Osoby narażone na stres mniejszościowy doświadczają większej izolacji społecznej niż członkowie innych grup, są narażone są na częstsze doświadczenia przemocy psychicznej i fizycznej.
Na poziomie społecznym stres mniejszościowy może przyczyniać się do pogłębiającej się nierówności między grupami mniejszościowymi a populacją większościową pod względem dostępu do zasobów takich jak edukacja czy opieka zdrowotna. Nietolerancja może prowadzić do nasilonej polaryzacji różnych grup, która z kolei zwiększa poziom uprzedzeń i wykluczeń. Konsekwencją społeczną są wrogie, nieprzyjazne środowiska, którym brakuje wiedzy i zaplecza kulturowego pozwalającego na zrozumienie grup mniejszościowych.
Kto doświadcza stresu mniejszościowego ?
Model stresu mniejszościowego może być użyty oczywiście nie tylko w stosunku do mniejszości etnicznych (np. imigrantów) czy seksualnych. Przykładem są tu również grupy wyodrębnione na podstawie płci czy osoby zmagające się z otyłością, chore na AIDS czy nawet osoby cierpiące na choroby nowotworowe.
Stresu mniejszościowy wśród osób LGBT+
Meyer zaproponował trzy procesy wchodzące w skład stresu mniejszościowego u osób LGBT+.
- Zewnętrzne, obiektywnie stresujące wydarzenia lub warunki życia (chroniczne bądź nagłe) – na przykład homofobiczne albo transfobiczne uwagi ze strony sąsiadów czy rodziny, wrogość, doświadczenia przemocy fizycznej na tle homo- czy transfobicznym.
- Oczekiwanie takich wydarzeń, powodujące ciągłą, wzmożoną czujność, obawa, że czeka zagrożenie, co naturalnie obciąża system nerwowy i ma daleko idące konsekwencje dla zdrowia psychicznego i fizycznego.
- Internalizację negatywnych społecznych przekonań – „skoro wszyscy mówią, że jestem nienormalna i dziwna, to pewnie faktycznie jest ze mną coś nie tak”.
Badania pokazały, że jeszcze jeden aspekt powinien być wzięty pod uwagę, mianowicie:
- Ukrywanie swojej orientacji czy tożsamości, co ma znaczący wpływ na funkcjonowanie zarówno psychologiczne, jak i somatyczne.
Meyer opisuje stres na poziomie kontinuum, zarówno w wymiarze zewnętrznym (czynników powiązanych ze społecznymi warunkami życia i strukturami społecznymi), jak i wewnętrznym (doświadczanym w sposób subiektywny przez osobę). Oznacza to, że różne formy stresu i jego nasilenie mogą się zmieniać w czasie w zależności od między innymi etapu życia danej osoby i jej zasobów psychicznych. Nie wszystkie aspekty stresu mniejszościowego jako zjawiska społeczne są łatwo i obiektywnie mierzalne. O ile czynniki zewnętrzne jak uprzedzenia czy dyskryminacja mogą być jako takie uznawane, o tyle wewnętrzne przekonania i interpretacje, od których zależy, czy doświadczanie dyskryminacji przerodzi się w poczucie bycia dyskryminowanym, to elementy subiektywne i nie dające się łatwo zmierzyć. Niemniej właśnie subiektywne doświadczenia wewnętrzne mają moc zwiększenia przekonania o własnej gorszości i odmienności, co znacząco wpływa na pogorszenie się samooceny.
Siedzenie w szafie czy coming out?
Ukrywanie się to jeden z najważniejszych elementów stresu mniejszościowego wśród osób LGBT+. W ukrywaniu swojej orientacji przez osoby biseksualne i homoseksualne oraz tożsamości przez osoby transpłciowe można zauważyć pewien paradoks: siedzenie w szafie można traktować jako strategię ochronną, która minimalizuje stres i ryzyko stygmatyzacji i przemocy. Strategia ta może jednak przynieść dokładnie odwrotny skutek, wzmagając doświadczany dyskomfort, zwiększając czynnik ryzyka stresu. Ukrywanie się wymusza ciągłą kontrolę siebie, czasami w najdrobniejszych szczegółach: sposobie ekspresji, ubioru, mówienia, ujawniania swoich poglądów w różnych kwestiach. Osoby ukrywające swoją orientację i tożsamość stają się ostrożne w doborze znajomych, aby nie byłyby zbyt blisko i nie odkryły prawdy. Praktyka ukrywania angażuje świadome i nieświadome procesy poznawcze oraz duże zasoby energetyczne, w związku z czym sama w sobie staje się źródłem stresu.
Coming out, czyli ujawnianie swojej orientacji czy tożsamości przed otoczeniem, jest opisywany przez osoby LGBT+ jako trudny, ale ważny krok w kontekście przeżywanego stresu mniejszościowego. Może to być bardzo trudne przeżycie, ale bywa też wyzwalające. Coming out, czyli wyjście z szafy pozwala na otwarcie na to, kim się jest i umożliwia nawiązanie głębszej, prawdziwej więzi się z innymi ludźmi. Daje również możliwość życia w autentyczności i mimo wszystko jednak zmniejszenie poziom lęku przed dyskryminacją, ponieważ może pomóc stworzyć bezpieczną przestrzeń dla siebie i otaczających osób, pomagając przełamywać stereotypy i budować zrozumienie w większej społeczności.
Czynniki chroniące mniejszość
Pomimo powszechnego zjawiska stresu mniejszościowego istnieją czynniki ochronne, które mogą pomóc zredukować szkodliwe stresory. Czynniki te obejmują silne sieci wsparcia społecznego i dostęp do zasobów, które pomagają budować odporność i umiejętności radzenia sobie. Wymienimy kilka najważniejszych:
Rezyliencja, czyli elastyczna adaptacja do ciągle zmieniających się wymagań życiowych.
Jest to zespół umiejętności skutecznego radzenia sobie ze stresem o dużym nasileniu, a nawet kreatywnej odpowiedzi na przeciwności. Główną rolę odgrywa tu zdolność do oderwania się (bounce-back) od negatywnych doświadczeń i wzbudzenia w sobie pozytywnych emocji pomimo trudności.
Zmiana środowiska
często czynnikiem chroniącym jest podjęcie decyzji o zmianie środowiska i stopniowa zmiana warunków zewnętrznych. W środowisku trudnym, opresyjnym, ciężko o minimalizację stresorów. Środowisko może stygmatyzować, przytłaczające czynniki środowiskowe mogą być na tak wysokim poziomie, że indywidualne zasoby, jak odporność czy elastyczność mogą okazać się niewystarczające. Gruntowna zmiana, na przykład wyprowadzka z domu albo przeniesienie się do innego miasta lub nawet kraju (emigracja) może być zmianą rewolucyjną, ale często bywa niezbędna dla zmniejszenia poziomu stresu mniejszościowego. Mimo że przejściowo może być destabilizująca i wiązać się z wieloma nowymi wyzwaniami, paradoksalnie wzmacnia poczucie kontroli i wpływu na własne życie. To podarowanie sobie szansy na lepsze, bezpieczniejsze warunki.
Proszenie o pomoc
Potrzeba niekiedy szczerości ze sobą i odwagi, by przyznać, że potrzebujemy pomocy. Należy jednak pamiętać, że szukanie pomocy u wykwalifikowanego specjalisty może realnie poprawić jakość życia. Osoby doświadczające stresu mniejszościowego są dużo bardziej narażone na codzienne problemy, w związku z czym potrzebują więcej wsparcia i pomocy psychoterapeutycznej. Psychoterapia online może zapewnić możliwość uporządkowania naszych myśli, uczuć i zachowań w bezpiecznej przestrzeni. Terapia może też dostarczyć praktycznych narzędzi radzenia sobie ze stresem dostosowanych do indywidualnych potrzeb.
Wsparcie społeczne
To niezwykle ważny czynnik chroniący przed skutkami stresu mniejszościowego. Wsparcie społeczne pomaga osobom dyskryminowanym poradzić sobie z bolesnymi doświadczeniami, a także zapewnia im emocjonalną, ale też praktyczną pomoc. Stąd ta wiele mówi się o tak zwanych „allies” czyli osobach sojuszniczych, które choć same nie są przedstawiciel/kami grup mniejszościowych, to postawą, wypowiedziami i działaniami okazują im szacunek i wsparcie na poziomie indywidualnym i społecznym, na przykład w walce o równe prawa.
Rola społeczeństwa
Społeczeństwo ma do odegrania kluczową rolę w przeciwdziałaniu zachowaniom dyskryminującym. Każdy ma możliwość przyczynienia się do tworzenia integracyjnego środowiska, w którym również przedstawiciele mniejszości doświadczają bezpieczeństwa i akceptacji bez względu na kraj pochodzenia czy orientację seksualną.
Istotne jest, aby tworzyć bardziej integracyjne środowiska, począwszy od najmniejszych, lokalnych przestrzeni. Może to obejmować zapewnianie edukacji na temat skutków stresu mniejszościowego, tworzenie polityk promujących różnorodność i integrację oraz angażowanie się w dialog z przedstawicielami grup marginalizowanych. Ważne też są indywidualne postawy i reakcje w codziennych realiach życia: otwarta chęć pomocy, akceptacji i jasnego sprzeciwiania się dyskryminacji, którą obserwujemy w codziennym życiu. Co istotne, akceptacja i wsparcie wobec grup mniejszościowych zwykle wpływa dodatnio na funkcjonowanie osób pozostających w większości, ponieważ redukuje zjawiska patologiczne i przestępcze. Innymi słowy – wszyscy na tym korzystają.
Twoje doświadczenia są prawdziwe i ważne
Przynależność do grupy mniejszościowej jest trudnym doświadczeniem. Możesz czuć się tak, jakbyś był/a sam/a w swoich zmaganiach i że nikt nie rozumie tego, przez co przechodzisz. Stres mniejszościowy jest prawdziwym zjawiskiem, który dotyka wiele osób z różnych środowisk. Pamiętaj, masz pełne prawo do życia na równych prawach, zasługujesz na bezpieczeństwo, szacunek i troskę. Czerp z dostępnych zasobów, wzmacniaj swoją odporność i podejmuj kroki w celu poprawy swojego życia.
