Osobowość człowieka to stały repertuar jego cech i zachowań, utrzymujący się przez całe życie. Osobowość może się delikatnie zmieniać np. w odpowiedzi na pojawiające się nowe role społeczne, ale jej podstawa, wykształcona w procesie dojrzewania zostaje taka sama. Pojawiają się w okresie dzieciństwa i dojrzewania nieodpowiednich warunków do rozwoju, zdrowych relacji z opiekunami lub pojawiają się jakieś traumatyczne wydarzenia, to mogą pojawić się zaburzenia osobowości. Zaburzenia te sprawiają, że kobieta nimi dotknięta nie funkcjonuje prawidłowo w społeczeństwie, często będąc destrukcyjną dla siebie, jak i dla otoczenia. Skąd się biorą zaburzenia osobowości? Jak można je zdiagnozować? Jakie są efektywne metody leczenia zaburzeń osobowości?
Zaburzenia osobowości – co to jest?
Zaburzenia osobowości dotyczą dysfunkcyjnych cech charakterologicznych danej osoby – jej sposobu tworzenia relacji z innymi, wzorców postępowania i ogólnego funkcjonowania w społeczeństwie. Zaburzenia osobowości łączą się również ze sposobem postrzegania siebie oraz innych. Utrudniają życie szkolne, rodzinne, zawodowe i wiążą się z odczuwanym przez pacjenta cierpieniem związanych z tymi obszarami życia. Często ze względu na niezdrowe wzorce zachowań, osoba z zaburzeniami osobowości nie jest w stanie edukować się i rozwijać na żadnej płaszczyźnie życia.
Nie ma jednego modelu zachowania osoby z zaburzeniami osobowości. W zależności od rodzaju zaburzenia występującego u danej osoby, problemy z poszczególnymi obszarami życia mogą występować w różnym nasileniu. W przeciwieństwie do osób zdrowych, osoba z zaburzeniami osobowości nie wykazuje elastyczności zachowania w różnych sytuacjach społecznych, a jej ograniczony, sztywny repertuar zachowań, inny od standardowo przyjętego w danej kulturze, sprawia, że taka osoba jest niejednokrotnie postrzegana przez innych jako wroga i obca.
To, co odróżnia zaburzenia osobowości od innych problemów natury psychicznej, to ich stały charakter. Zaburzenia osobowości nie występują w formie pojedynczych kryzysów, mających swój początek i koniec, ale są częścią osoby, która się z nimi zmaga. O zaburzeniach osobowości często można usłyszeć, że były „od zawsze”, ponieważ kształtują się w dzieciństwie lub okresie dojrzewania. Ze względu na ich stały charakter, zaburzenia osobowości nie są łatwe w diagnozie i leczeniu, jednak przy odpowiednio prowadzonej terapii np. terapii schematów, można niesprzyjające wzorce zachowań zastąpić zdrowymi odpowiednikami i dzięki temu podnieść jakość życia pacjentki.
Przyczyny zaburzeń osobowości
Przyczyny powstawania zaburzeń osobowości dzielą się na czynniki genetyczne i psychospołeczne. Pojawiają się w późnym dzieciństwie, na etapie dojrzewania lub we wczesnej młodości, ale badacze upatrują ich przyczyn w procesie socjalizacji w dzieciństwie.
Do wystąpienia zaburzeń osobowości mogą się przyczynić:
- niezdrowe relacje rodzinne
- zaniedbanie lub odrzucenie przez opiekunów
- brak poczucia bezpieczeństwa
- brak przyswajania norm społecznych i zasad funkcjonowania w różnych rolach społecznych
Na wystąpienie zaburzeń osobowości może mieć wpływ również wychowanie szkolne. Czynnikiem, który w niewielkim stopniu również odpowiada za wystąpienie zaburzeń społecznych, jest temperament jednostki.
Warto pamiętać, że nie u każdego, u kogo zajdą wyżej wymienione, niekorzystne procesy socjalizacji, występują zaburzenia osobowości. Każda taka osoba w procesie dojrzewania może przejawiać również konstruktywne sposoby radzenia sobie z napotkanymi w życiu trudnościami, dlatego diagnoza zaburzeń osobowości pojawia się zwykle dopiero w dorosłości.
Rozpoznanie zaburzeń osobowości– objawy
Nie ma jednego zbioru objawów charakterystycznych dla zaburzeń osobowości, nie występują konkretne symptomy zaburzeń osobowości. Zaburzenia te dzielą się na kilka rodzajów, z których każdy diagnozuje się na podstawie innych wytycznych. Warto wiedzieć, że u jednej osoby może występować kilka rodzajów zaburzeń osobowości na raz. Poniżej opisujemy skrótowo każdy typ zaburzeń osobowości wraz z krótkim wskazaniem najważniejszych objawów. Pamiętaj jednak, że rozpoznanie zaburzeń osobowości nie można wykonać samodzielnie, ponieważ tylko specjalista może postawić diagnozę w oparciu o szczegółowe badanie pacjenta.
Zaburzenia osobowości typu jakiego? Osobowość borderline, osobowość zależna
Zaburzenia osobowości zostały podzielone na 10 typów i szczegółowo opisane w klasyfikacji ICD-10 tworzonej przez Światową Organizację Zdrowia. Klasyfikacja ta służy do diagnozowania wszystkich chorób. Istnieje również klasyfikacja DSM-5, która skupia się tylko na diagnozowaniu problemów psychicznych.
Rodzaje zaburzeń osobowości według klasyfikacji ICD-10
- Osobowość paranoiczna – podejrzliwość, wiara w teorie spiskowe, nadwrażliwość na własnym punkcie, nieufność. Osoba z tym zaburzeniem osobowości ma pewność, że inni chcą ją wykorzystać i jej zaszkodzić.
- Osobowość schizoidalna – samotnicy, nieumiejący nawiązywać relacji społecznych, postrzegani jako osoby chłodne i wycofane. Często relacje są dla tych osób obojętne, nie wykazują również zainteresowania kontaktami seksualnymi z innymi osobami, nie są wrażliwe na krytykę ani pochwały ze strony innych.
- Osobowość antyspołeczna (dyssocjalna) – brak lęku i nauki wynikającej z doświadczanych kar. W przypadku osobowości dyssocjalnej występuje lekceważenie norm społecznych oraz uczucia innych. Osoby o tym zaburzeniu, nie odczuwają wstydu, nie mają poczucia winy, nie biorą odpowiedzialności za własne zachowanie. Mogą towarzyszyć im działania destrukcyjne i agresywne.
- Osobowość chwiejna emocjonalnie. W podtypie impulsywnym głównymi cechami są: niestabilność emocjonalna, wybuchowość, brak kontroli własnego zachowania wraz z wrogim nastawieniem wobec innych. W podtypie granicznym (typu borderline lub osobowości z pogranicza) m.in.: niespójność własnej tożsamości, niestabilne relacje z innymi, unikanie odrzucenia za wszelką cenę, częste, zazdrość i intensywne zmiany nastrojów.
- Osobowość histroniczna – teatralność gestów i mowy, stałe poszukiwanie uwagi i potrzeba bycia w jej centrum, tworzenie płytkich relacji, nadmierne skupianie się na wyglądzie. Osoby mające ten rodzaj zaburzenia osobowości często prowokują skrajnymi opiniami lub niestosowną seksualnością, aby znaleźć się w centrum zainteresowania.
- Osobowość unikająca (lękowa) – objawia się niechęcią do wchodzenia w bliskie relacje z innymi ludźmi. Osoby o tym typie zaburzenia są nadwrażliwe na swoim punkcie, źle znoszą krytykę i odrzucenie. Żyją w stałym napięciu, skupiają się na zapewnieniu sobie bezpieczeństwa, czują się nieatrakcyjne na każdej płaszczyźnie życia.
- Osobowość zależna – charakteryzuje się nadmierną uległością oraz biernością. Osoba taka chętnie oddaje odpowiedzialność za swoje życie innym, unika ryzyka i odrzucenia, za to za wszelką cenę utrzymuje relacje społeczne, nawet kosztem swoich potrzeb.
- Osobowość obsesyjno-kompulsywna – nadmierne przywiązanie do zasad, perfekcjonizm w każdej dziedzinie życia, nieumiejętność wyrażania emocji, często skąpstwo. Osoby takie nie potrafią przeżywać spontanicznej radości, nie są też w stanie elastycznie przystosowywać się do zmian.
Zaburzenia osobowości według klasyfikacji DSM-5
DSM, czyli Skrócony wyraz od „Diagnostyczny i Statystyczny Podręcznik Zaburzeń Psychicznych„, to system klasyfikacji i diagnozowania różnych rodzajów zaburzeń psychicznych. DSM jest rozwijany przez Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne i służy jako ważne narzędzie dla profesjonalistów zdrowia psychicznego do diagnozowania i leczenia pacjentów.
Podstawowe kategorie klasyfikacyjne (grupy zaburzeń osobowości) w DSM-5 to:
- Zaburzenia neurokognitywne, zawiera zaburzenia takie jak choroba Alzheimera i inne związane z upośledzeniem funkcji poznawczych.
- Zaburzenia psychotyczne, obejmuje schizofrenię, zaburzenia schizoafektywne, zaburzenia psychotyczne związane z substancjami i inne.
- Zaburzenia nastroju, zawiera depresję, zaburzenia dwubiegunowe CHAD, zaburzenia nastroju związane z substancjami i inne.
- Zaburzenia lękowe, obejmuje takie zaburzenia jak zaburzenie lękowe uogólnione, fobie społeczne, zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne i wiele innych.
- Zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne i pokrewne, skupia się na zaburzeniach obsesyjno-kompulsyjnych, takich jak zaburzenie obsesyjno-kompulsyjne, zaburzenia ciała ruchowego i inne.
- Zaburzenia somatyzacyjne i związane z objawami somatycznymi, dotyczy zaburzeń, w których objawy somatyczne odgrywają dużą rolę, takich jak zaburzenie somatyzacyjne i hipochondria.
- Zaburzenia spowodowane używaniem substancji, obejmuje uzależnienie od substancji psychoaktywnych oraz inne problemy związane z używaniem substancji.
- Zaburzenia odżywiania i pokrewne, dotyczy zaburzeń takich jak anoreksja, bulimia, zaburzenia kompulsywnego objadania i inne.
- Zaburzenia snu i związane z nadużywaniem substancji, skupia się na problemach ze snem, takich jak bezsenność, zaburzenia snu związane z substancjami i inne.
- Zaburzenia seksualne, obejmuje zaburzenia takie jak zaburzenia erekcji, zaburzenia pożądania seksualnego, zaburzenia orgazmu i wiele innych.
- Zaburzenia dysocjacyjne, dotyczy zaburzeń związanych z rozszczepieniem funkcji poznawczych, takich jak amnezja dysocjacyjna, zaburzenia tożsamości dysocjacyjnej i inne.
W wyżej wymienionej klasyfikacji występują również zaburzenia bliżej nieokreślone oraz mieszane zaburzenia osobowości. Natomiast w klasyfikacji DSM-5 zaburzenia osobowości dzieli się na 3 grupy:
- Grupa A – ekscentryczność i brak relacji. Do tej grupy zaliczono osobowość paranoiczną i schizoidalną.
- Grupa B – zaburzenia opierające się na intensywnych i burzliwych emocjach. Tutaj wymieniamy osobowość antyspołeczną, histroniczną, narcystyczną i zaburzenie z pogranicza.
- Grupa C – kategoria oparta na braku relacji, lęku i unikaniu stresu. Do tej grupy należą osobowość zależna, osobowości typu unikającego i obsesyjno-kompulsywna.
Najnowsza klasyfikacja ICD-11
Głównym zamierzeniem ICD-11 jest usystematyzowanie obszernego zestawienia zaburzeń psychicznych, jednocześnie ułatwiając proces diagnozowania. ICD-11 opuszcza klasyfikację opartą na 10 typach, w przypadku zaburzeń osobowości. Kluczową zmianą w nowym systemie klasyfikacyjnym jest przede wszystkim skupienie procesu diagnostycznego na identyfikacji obecności danego zaburzenia oraz stopnia jego nasilenia. Według nowych kryteriów, w celu postawienia diagnozy, upośledzony wzorzec zachowań, współwystępujący z trudnościami w funkcjonowaniu osobistym, zawodowym i społecznym, powinien występować przez co najmniej 2 lata.
Najnowsza klasyfikacja ICD – 11 zmienia sposób myślenia o zaburzeniach osobowości, ocenie poddaje się stopień ciężkości nasilenia – od łagodnego do ciężkiego.
| Łagodne zaburzenia osobowości | Umiarkowane zaburzenia osobowości | Ciężkie zaburzenia osobowości |
| Utrudniona tylko część obszarów funkcjonowania osobowości np. problemy z samokierowaniem przy braku problemów ze spójnością ja i stabilnością. | Zaburzenie wpływa na część obszarów funkcjonowania osobowości np. tożsamości, poczucia własnej wartości. | Występują poważne zaburzenia w funkcjonowaniu „ja”, brak poczucia kim się jest, wysoka chwiejność lub sztywność. Często pogarda do siebie. |
| Występują problemy w niektórych relacjach społecznych i /lub rolach zawodowych. | W większości relacji międzyludzkich występują wyraźne problemy. | Problemy w funkcjonowaniu interpersonalnym poważnie wpływają na praktycznie wszystkie relacje. |
| Zwykle nie wiąże się z istotną szkodą dla siebie lub innych. | Czasami wiąże się ze szkodą dla siebie lub innych. | Często wiąże się z krzywdzeniem siebie lub innych. |
| Specyficzne objawy zaburzeń osobowości mają na ogół łagodne nasilenie | Specyficzne objawy zaburzeń osobowości mają na ogół umiarkowane nasilenie. | Specyficzne objawy zaburzeń osobowości są poważne dotyczą większości, jeśli nie wszystkich, obszarów funkcjonowania osobowości. |
Kto diagnozuje zaburzenia osobowości?
Zaburzenia osobowości są zazwyczaj diagnozowane przez wykwalifikowanych specjalistów z dziedziny psychiatrii, psychologii klinicznej lub psychoterapii. Diagnozę zaburzenia osobowości stawia psycholog, psychoterapeuta lub lekarz psychiatra, często we współpracy z psychologiem, w oparciu o szczegółowy wywiad lekarski. Na wstępie należy wykluczyć inne choroby i zaburzenia, w tym choroby somatyczne np. uszkodzenia mózgu mogące dawać podobne objawy psychiczne. Niekiedy do zdiagnozowania chorego przeprowadza się również wywiad z jego bliskimi. Pomocniczo przy stawianiu diagnozy wykorzystuje się również wywiady diagnostyczne testy psychologiczne
MMPI narzędzie diagnostyczne do diagnozy zaburzeń osobowości
MMPI to skrót od „Minnesota Multiphasic Personality Inventory„. Jest to jeden z najbardziej popularnych i szeroko stosowanych testów psychologicznych, który służy do oceny osobowości oraz identyfikacji różnych aspektów psychopatologii u pacjentów. MMPI jest narzędziem diagnostycznym, które ocenia szereg różnych aspektów osobowości, takich jak: cechy emocjonalne, zachowania społeczne, poziom lęku, poziom depresji, obsesyjność, hipochondria i wiele innych.
Leczenie zaburzeń osobowości. W jaki sposób można leczyć zaburzenia osobowości?
Sposób leczenia zaburzeń osobowości jest dostosowywany do konkretnego pacjenta i nasilenia jego objawów. Najczęściej wykorzystywaną metodą leczenia jest psychoterapia w odpowiednio dobranym do pacjenta nurcie. W przypadku nasilonych objawów np. lękowych, lekarz może czasowo wdrożyć również leczenie farmakologiczne, jednak główną osią pracy nad problemem jest psychoterapia. Farmakoterapia jednak nie wystarcza w leczeniu zaburzeń osobowości, nie istnieją leki leczące zaburzenia osobowości, dające długotrwałe efekty po zaprzestaniu ich brania.
Celem pracy z zaburzeniami osobowości jest wdrożenie zdrowych i wspierających wzorców zachowań oraz nauka panowania nad swoimi reakcjami, a tym samym zwiększenie stabilności emocjonalnej. W niektórych przypadkach w zaburzeniach osobowości zaleca się również trening umiejętności społecznych i inne formy terapii grupowej.
Leczenie zaburzeń osobowości nie jest łatwe, ale jest możliwe przy wykształceniu odpowiedniej relacji terapeutycznej i zaangażowaniu pacjenta. Często pacjenci nie zgłaszają się do specjalisty z problemem zaburzeń osobowości, ale dopiero wtedy, gdy pojawi się wyraźny kryzys psychiczny np. pod postacią depresji, dlatego leczenie może obejmować kilka schorzeń na raz i tym samym jego okres może się wydłużyć. Często w takim przypadku rozpoczęcie psychoterapii jest możliwe dopiero po ustabilizowaniu objawów pacjenta lekami.
Leczenie zaburzeń osobowości w terapii poznawczo-behewioralnej (CTB)
Terapia poznawczo-behawioralna (CBT) jest podejściem terapeutycznym, które skupia się na zmianie myśli, przekonań i zachowań pacjenta w celu poprawy jego funkcjonowania emocjonalnego i psychologicznego. Terapię należy dostosować do tego, jakie są zaburzenia osobowości, z którymi zmaga się pacjent i czy towarzyszą im jeszcze inne problemy natury psychicznej. Ten rodzaj terapii opiera się na aktywnym mierzeniu się z problemem i jasnej strukturze działania. Jest skoncentrowany na rozwiązaniu problemu pacjentki. Kładzie również nacisk na psychoedukację, dzięki czemu osoba z zaburzeniem dokładnie rozumie, gdzie leży problem i jak można go wyeliminować.
W trakcie terapii pacjent uczy się identyfikować negatywne przekonania a następnie zastępować je prawidłowymi, zdrowszymi formami. Kluczowe w tym rodzaju terapii są zadania domowe, czyli praca, jaką należy wykonać pomiędzy spotkaniami z terapeutą. Dzięki nim pacjent może skonfrontować informacje przyswojone w gabinecie z życiem codziennym oraz utrwalić pozytywne sposoby radzenia sobie z trudnościami.
Leczenie zaburzeń osobowości w terapii schematów 
Terapia schematów to podejście terapeutyczne opracowane przez Jeffrey’a Younga, które koncentruje się na pracy z utrwalonymi schematami myślowymi i emocjonalnymi, które wpływają na funkcjonowanie pacjenta. Terapia schematów jest szczególnie skuteczna w leczeniu zaburzeń osobowości, które często są związane z głęboko zakorzenionymi wzorcami myślowymi i emocjonalnymi. Schematy to wzorce myśli, zachowań oraz odczuwanych emocji, których nauczyliśmy się w procesie socjalizacji. Schematy nie są niczym złym, o ile są to zdrowe schematy. W zaburzeniach osobowości dochodzi jednak do wykształcenia w sobie wielu nieadaptacyjnych schematów, które można uzdrowić, dzięki terapii schematów. Schematy są aktywowane przez stany emocjonalne i są niezależne od siebie nawzajem. W zależności od odczuwanych w danej sytuacji emocji, można „uruchomić” w sobie inny tryb w odpowiedzi na to samo wydarzenie.
Terapia schematów opiera się na założeniu, że pomimo tego, iż zaszła zmiana w reakcji na bodźce zewnętrzne – zmiana w zachowaniu terapeutyzowanej osoby, nie oznacza to, że zmiana nastała także w emocjach tej osoby. W związku z tym terapia schematów skupia się również na warstwie emocjonalnej zaburzonej osoby oraz na przyczynach powstania zaburzenia. Pomimo tego, że jest to dość nowa metoda psychoterapii, to jej źródło znajduje się w dobrze poznanej terapii poznawczo-behawioralnej oraz terapii Gestalt.
Terapia schematów pomoże zwłaszcza osobom z zaburzeniami osobowości typu narcystycznego, histrionicznego i osobowości typu borderline. Pozwoli zaspokoić emocjonalne potrzeby pacjentki, a tym samym przerwać ponowne odtwarzanie nieadaptacyjnych schematów. Istotnym czynnikiem ułatwiającym osiąganie celów w terapii schematów jest relacja terapeutyczna. Osoba sięgająca po terapię schematów w zaburzeniach osobowości, ma szansę nauczyć tworzyć zdrowe, głębokie i stabilne relacje z innymi, panować nad swoimi reakcjami i samodzielnie zaspokajać swoje potrzeby emocjonalne.
Możesz się uwolnić od zaburzeń osobowości
Niełatwo jest walczyć z zaburzeniami osobowości, ale warto podjąć tę pracę i jak najszybciej uwolnić się od ich objawów. Decydując się na pracę nad sobą z terapeutą, masz pewność, że zostaniesz profesjonalnie przeprowadzona przez każdy, nawet najtrudniejszy etap psychoterapii i tym samym zwiększasz swoją szansę na zdrowe, szczęśliwe życie w przyszłości. Psychoterapia pozwoli Ci skutecznie rozstać się ze szkodliwymi sposobami działania wynikającymi z zaburzeń osobowości i wykształcić nowe, lepsze schematy postępowania. Pamiętaj, że w każdym wieku możesz z sukcesem zawalczyć o swoje dobro!
Bibliografia:
R. Davis, L. Escovar (2005)”Zaburzenia osobowości we współczesnym świecie”
J.Morrison (2016) „DSM-5 bez tajemnic. Praktyczny przewodnik dla klinicystów”
https://bmcpsychiatry.biomedcentral.com/articles/10.1186/s12888-018-1908-3#Tab4
