Narcyzm to nie tylko nadmierna miłość do samego siebie, ale złożona kategoria obejmująca różne cechy i zachowania. Warto przyjrzeć się bliżej tym subtelnościom, aby zrozumieć, że narcyzm ma wiele odcieni; od zdrowej postawy, która sprzyja pewności siebie; po patologiczną formę, która może utrudniać codzienne funkcjonowanie.
W artykule poznasz różnice między narcyzmem wielkościowym a narcyzmem wrażliwym. Dowiesz się, jakie mechanizmy kryją się za typami narcyzmu, oraz jakie są sposoby leczenia narcyzmu.
Narcyzm – definicja
Narcyzm to zaburzenie osobowości, które objawia się posiadaniem obsesji na punkcie wyższości i wyjątkowości. Osoby zmagające się z narcyzmem posiadają przekonanie o konieczności uzyskiwania nieustannego uznania ze strony innych, domagając się ciągłej aprobaty społecznej. Życie takiej osoby z pozoru może wydawać się łatwiejsze niż jest w rzeczywistości. Na co dzień musi jednak zmagać się ze swoimi demonami, które w gruncie rzeczy działają na narcyza destrukcyjnie. Pod maską wyjątkowości często kryje się niskie poczucie własnej wartości i ogromna pustka. Samo leczenie jest zazwyczaj skomplikowane i wszelkie postępy przychodzą małymi kroczkami.
Czy jestem narcystyczny?
Cechy narcyza są powszechnie spotykane w społeczeństwie, jednak nie zawsze wskazują na jakiekolwiek zaburzenie osobowości. Każdy człowiek posiada swoje ego, które manifestuje swoją obecność w różny sposób. Zdiagnozowanie zaburzeń osobowości odbywa się wyłącznie przez specjalistę, psychologa. Wykorzystywane są do tego testy, które umożliwiają postawienie rozpoznania zaburzenia. Samodzielnie zadanie sobie kilku pytań sprawia, że można dostrzec cechy do przepracowania ze specjalistą. W testach badane są różne obszary np.:
- nieśmiałość albo brak pokory,
- chęć podejmowania ryzyka albo wyważone działanie,
- reakcje na brak aprobaty,
- poziom empatii,
- umiejętność budowanie relacji interpersonalnych, manipulacja.
Osobowość narcystyczna. Jak rozpoznać narcyza?
Osoba, określana mianem narcyza cechuje się skupianiem wyłącznie na sobie. Ze względu na przekonanie o niepowtarzalnej wyjątkowości podświadomie ignoruje zarówno uczucia, jak i potrzeby innych osób. Zazwyczaj ludzi ze swojego wykorzystuje do zaprezentowania siebie w lepszym świetle lub do zrealizowania zaplanowanych celów. Nieustannie dąży do uzyskiwania uznania ze strony innych osób, co jednocześnie doprowadza do trwania w „mydlanej bańce”, że ma prawo zdecydowanie więcej oczekiwać niż inni. Nierzadko może przejawiać także przekonanie, że sens jego życia opiera się na realizowaniu wyższych celów niż przeciętny człowiek.
Najważniejsze cechy narcyzmu to:
- posiadanie przekonania o wyższości lub wyjątkowości w odniesieniu do innych osób,
- problemy z odczuwaniem empatii, nawet wobec bliskich osób, czasem brak empatii,
- posiadanie tendencji do wyolbrzymiania lub przypisywania sobie osiągnięć,
- koncentrowanie się wyłącznie na sobie,
- dążenie do skupiania na sobie uwagi innych osób,
- niechętne godzenie się na kompromisy,
- niska ugodowość.
Zdrowy narcyzm
Pewien rodzaj miłości do siebie jest dobry dla każdego z nas: umiejętność zdrowego kochania samego siebie, utrzymywania równowagi między dbałością o siebie a troską o innych. Zdrowy narcyzm to pojęcie, które odnosi się do pewnej miary pewności siebie, zdolności do doceniania własnych osiągnięć i utrzymania pozytywnego obrazu siebie.
W zdrowych proporcjach taka postawa może być korzystna dla naszej dobrej samooceny i motywacji do osiągania celów. Osoby z tego rodzaju podejściem potrafią czerpać radość z własnych osiągnięć, jednocześnie szanując i wspierając innych.
Granica między zdrowym narcyzmem a narcyzmem patologicznym może być czasem subiektywna i zależy od kontekstu kulturowego oraz norm społecznych. Warto zauważyć, że pewne cechy narcystyczne mogą występować u każdego człowieka w niektórych sytuacjach. Jednak, gdy te cechy stają się dominujące i przeszkadzają w funkcjonowaniu, może to wskazywać na potrzebę profesjonalnej pomocy – psychoterapia online
Czy narcyz jest świadomy bycia narcyzem?
Otoczenie bardzo szybko zaczyna dostrzegać występowanie nadmiernego i szkodliwego miłowania własnej osoby, jednak bardzo rzadko wspomniany narcyz dostrzega u siebie objawy tego zaburzenia. Badania przeprowadzone przez specjalistów, Thomasa Oltmannsa i Erica Turkheimera, udowodniły, że w swoim mniemaniu narcyz uważa się za osobę z przyjacielskim, towarzyskim i sympatycznym uosobieniem. Jest to całkowicie sprzeczne z opiniami rówieśników, którzy podkreślają, że te osoby wykazują chęć dominacji i przekraczania granic.
Wszelkie próby mające na celu skonfrontowania narcyza z jego realnym sposobem zachowania kończą się fiaskiem ze względu na trwanie w przekonaniu o swojej nieomylności. Jednocześnie działania nawet w dobrym celu odbierane są jako atak. Narcyz spostrzega się jako osobę wyjątkową, zdrową i nie dopuszcza do siebie faktu, że może mieć jakiekolwiek problemy. W skrajnych przypadkach wobec osób próbujących go uświadomić może planować zemstę.
Osobowość. Jakie są rodzaje osobowości narcystycznej?
Ostatnie lata skupione na analizowaniu osobowości osób objętych narcyzmem umożliwiły wyodrębnienie dwóch typów osobowości narcystycznej. W konsekwencji powstały rodzaje narcyzmu, które umożliwiają lepsze zrozumienie różnic pomiędzy osobami zmagającymi się z narcyzmem. Wyróżnione zostały dwa rodzaje osobowości narcystycznej, które mają odmienne charakterystyczne cechy.
Wyodrębniony został narcyzm wrażliwy i narcyzm wielkościowy. Zarówno w jednym, jak i drugim przypadku dostrzegalne jest nadmierne skupienie na sobie, realnie utrudniające zrozumienie emocji innych ludzi. Każdy przypadek jest rozpatrywany indywidualnie, dlatego dostrzegalne są rozbieżności pomiędzy charakterem narcyzów, źródłem zaburzenia i przyjmowanych postaw.
Rodzaje narcyzmu, czym charakteryzuje się narcyzm wrażliwy?
U osób zmagających się z narcyzem wrażliwym dostrzegalne jest skupienie się na sobie, jednak sposób przetwarzania swoich emocji zdecydowanie różni się od narcyzmu wielkościowego. Dostrzega o wiele więcej trudności, z którymi musi się zmagać. Spowodowane jest to z potęgowaniem się odczuć, co w końcu doprowadza do próby szukania pomocy u specjalistów.
Narcyzm wrażliwy kryje się za maską kruchości emocjonalnej. Osoby te mogą wydawać się skromne na zewnątrz, ale w rzeczywistości są bardzo podatne na krytykę i mają trudności z radzeniem sobie ze zranieniem ego.
Narcyzm wrażliwy charakteryzuje się potrzebami nieustającej aprobaty i podziwu, co spowodowane jest wysoką wrażliwością na ewentualne niedostrzeganie ich osiągnięć. Wykazuje nadmierną nieufność w odniesieniu do innych osób, dlatego jest szczególnie wyczulony na ewentualne aluzje i niejasności. Skrupulatnie doszukuje się prób podważenia posiadanego mniemania o sobie przez zachowania innych osób. Osoba posiadająca narcyzm wrażliwy ma skłonność do wycofywania się z grupy. Jego myśli i działania koncentrują się na własnych potrzebach, przemyśleniach lub opiniach. Pacjenci z narcyzmem wrażliwym mogą zmagać się z lękiem i stanami depresyjnymi. Przyczyny wykształcenia narcyzmu wrażliwego upatruje się w dysfunkcjach wychowawczych, np. zawstydzaniu, „miłości warunkowej„, braku konsekwencji.
Osoby z bliskiego otoczenia postrzegają narcyza wrażliwego jako osobę zamartwiającą się, która posiada negatywne i negujące nastawienie. Dostrzegalne jest emocjonalne podejście i częste przyjmowanie postawy obronnej.
Co charakteryzuje narcyzm wielkościowy?
Narcyzm wielkościowy występuje u osób, które nie mają w sobie choćby minimalnej skromności i pokory względem innych osób. Dodatkowo nieustannie starają się osiągać sukcesy i realizować zamierzone cele. Jest to dla nich sposób na podkreślenie swojego statusu społecznego.
Narcyzm wielkościowy charakteryzuje się wybujałym poczuciem własnej wartości, nadmierną pewnością siebie oraz pragnieniem dominacji nad innymi. Osoby z tym rodzajem narcyzmu często zdają się zafascynowane własnym sukcesem i bywają mało skore do uznawania cudzych zasług.
Osoby zmagające się z narcyzmem wielkościowym są określane jako ekstrawertyczne i stale poszukujące podziwu u innych osób. Najwięcej satysfakcji sprawia im kontakt z osobami wpływowymi. Otoczenie spostrzega je jako nieprzyjemne dla otoczenia, wyraźnie wyniosłe. Chętnie podważają zdanie innych osób i z dużą łatwością stają się stroną w sporze. Nie dostrzegają swojego problemu, dlatego niezwykle rzadko samodzielnie podejmują decyzję o skorzystaniu z terapii. Wyróżniają się skłonnością do manipulacji, która pozwala im na osiąganie własnych korzyści. Niezwykłą trudność stwarza im empatyzowanie z innymi ze względu na ograniczony dostęp do emocji. Podłoże narcyzmu wielkościowego może stanowić wychowywania jako „wyjątkowe dzieci”, czyli pozbawienie kontroli rodzicielskiej, zasad i nieustanne „przecenianie dziecka” w kontekście innych dzieci.
Narcyz a relacja z innymi osobami
Osiąganie szybkich korzyści społecznych w przypadku narcyzów opiera się na sprawnej manipulacji. Ta zdolność jest u nich bardzo dobrze wykształcona. Zazwyczaj w ciągu krótkiej chwili potrafią się przedstawić z jak najlepszej strony. W konsekwencji pierwsze wrażenie sprawia jako osoba energiczna, błyskotliwa, a także sympatyczna. Jest to swoista pułapka, która sprawia, że inne osoby chętnie zawiązują z nimi relację. Dopiero po pewnym czasie są w stanie dostrzec realnie ponoszony koszt tego związku. Narcyz coraz więcej zaczyna wymagać, dodatkowo manifestuje swoje niezadowolenie i nierzadko może nawet okazywać zachowania agresywne.
Wiele osób podświadomie łakną kontaktu z narcyzem ze względu na sztucznie wykreowany przez niego obraz. Chcą być tacy sami. Nawet osoby bez zaburzenia osobowości chcieliby być lubiani, podziwiani i pewni siebie.
W przypadku narcyzów wszelkie działania mają na celu wzmocnienie swojego statusu społecznego, zyskania popularności i podziwu w grupie. Swoje zachowanie sprawnie dostosowuje do panującej sytuacji. Narcyz dostosowuje swoje zachowanie pod konkretną osobę, aby zyskać jej uznanie. Strategia manipulacji jest dopasowywana indywidualnie. Nierzadko kreuje się jako osobę wrażliwą, która skupia się na innych. To swoista pułapka. Pomimo problemów z empatią, doskonale analizuje ludzką psychikę.
Jak wygląda związek z narcyzmem?
U narcyzów dostrzegalne są cechy, które dodają mu atrakcyjności w oczach potencjalnego partnera. W początkowym etapie znajomości skutecznie wzbudza zaufanie, dodatkowo jest czarujący i zabawny. W rezultacie stopniowo zaczyna zdobywać swoją „ofiarę”, jednak z czasem dostrzegalna jest trudność w tworzeniu poprawnej relacji. Ego narcyza zaczyna realnie przerastać ewentualną potrzebę tworzenia emocjonalnej bliskości z partnerem. Sama relacja partnerska nie jest dla niego źródłem zadowolenia. Uczucie miłości przychodzi mu z ogromnym trudem.
Partner narcyza często jest określany jako ofiara narcyza. Pacjenci, którzy wykazują narcystyczne zaburzenia osobowości mają tendencje do stosowania wielu nieadaptacyjnych zachowań w związku. W takiej relacji nierzadko występują następujące czynniki: przemoc psychiczna, bierna agresja, szkodliwe postępowanie, manipulowanie, zdrada małżeńska, oszustwa, granie na uczuciach. Narcyz jest ukierunkowany wyłącznie na swoje dobro, co u innych powoduje negatywne konsekwencje emocjonalne, tzw. „syndrom ofiary narcyza„. Daje objawy dość zbliżone do zespołu stresu pourazowego, jednak schemat działania narcyza nie jest tak jednoznaczny jak ma to miejsce w przypadku psychopatów. Nie są wprost dostrzegalne postawy dręczycielskie.
Związek stanowi element w budowaniu własnej wartości. Parter lub partnerka traktowana jest jako trofeum, a w ramach relacji praktykowane są umiejętności manipulacyjne. Z czasem zaczynają być dostrzegalne liczne trudności w związku, tj.: brak ugodowości, arogancja, wywyższanie się. Partner zaczyna dostrzegać brak możliwości na stworzenie zdrowej relacji, co skutkuje nadchodzącym rozstaniem. Przeczytaj też: jak poradzić sobie w związku z narcyzem.
Jak zdiagnozować narcyzm? Jak zdiagnozować zaburzenia osobowości
Liczne lata badań i analizy zachowań narcystycznych umożliwiły przygotowanie kwestionariuszy pozwalających na zdiagnozowanie pacjentów. W praktyce zdecydowanie najczęściej wykorzystuje się kwestionariusz NPI Raskina i Halla. Złożony jest z 40 pozycji, a wśród nich występują obszary odnoszące się do władzy, samowystarczalności, wyższości, ekshibicjonizmu, wykorzystywania innych, próżności, roszczeniowości. Za pomocą pytań określane są zdolności do manipulowania, potrzeby posiadania władzy nad innymi osobami, przekonania o własnej wyjątkowości.
Profesjonalna diagnoza zaburzeń osobowości opiera się na opinii specjalisty poprzedzonej badaniem za pomocą wystandaryzowanego narzędzia psychometrycznego. Jest to np. Kwestionariusz SCID-5-PD, który jest wykorzystywany do określania zaburzeń struktury osobowości.
Jak przebiega leczenie narcyzmu?
Samodzielne podjęcie decyzji o terapii w przypadku narcyzów zdarza się bardzo rzadko. W swojej codzienności upatrują bardzo wielu wzmocnień, które pozwalają im na dostarczanie bodźców przydatnych w idealizowaniu siebie. W rezultacie udaje się im się dobrze funkcjonować w społeczeństwie, co przysłania konieczność poszukiwania pomocy u specjalisty. Po pomoc kierują się wyłącznie do najlepszych specjalistów, którzy dorównują im swoją wyjątkowością. W przypadku łagodniejszych form narcyzmu, po pomoc kierują ich bliscy, którzy nie są w stanie dalej funkcjonować z osobą narcystyczną.
Leczenie narcyzmu jest skomplikowane. Narcyz nierzadko za swoje problemy obwinia innych ludzi, a także próbuje zdominować terapeutę. Najlepsze rokowania posiadają osoby, u których występuje choćby minimalna troska o innych ludzi, wyższy poziom empatii. Z kolei problemy z leczeniem mają pacjenci, którzy reagują agresywnie, mają niski poziom empatii.
Podczas terapii specjalista dąży do minimalizacji siły wewnętrznego przekonania o posiadaniu szczególnych przekonań. Równolegle pracuje nad zwiększeniem kontaktu z innymi, większym rozumieniem i doświadczaniem bliskości.
Jak wygląda terapia schematów w leczeniu narcyzmu?
Terapia schematów stanowi obiecującą metodę w leczeniu narcyzmu, skupiając się na restrukturyzacji głęboko zakorzenionych schematów myślowych i emocjonalnych charakterystycznych dla tego zaburzenia.
Jednym z kluczowych aspektów tego podejścia jest budowanie samoświadomości pacjenta w kontekście jego schematów, umożliwiające mu zrozumienie narcystycznych mechanizmów.
Poprzez proces terapeutyczny, osoba narcystyczna ma szansę przepracowania głęboko zakorzenionych traum i braku poczucia własnej wartości. Ważne, aby nie ulegać stereotypom i uproszczeniom w ocenie osób z tendencjami narcystycznymi. Terapia zapewnia potrzebę zindywidualizowanego podejście do każdego przypadku, z uwzględnieniem kontekstu życiowego oraz historii życia.
Terapia schematów umożliwia również rozwinięcie zdolności do bliskości emocjonalnej, co jest istotnym elementem w pokonywaniu narcystycznej izolacji społecznej i samotność. Budowanie zdrowej samoświadomości i empatii może stanowić klucz do przekształcenia narcystycznych cech w bardziej zrównoważone formy samoakceptacji. Proces ten wymaga czasu, refleksji i często wsparcia specjalisty.
Bibliografia:
Wendy Behary. Rozbroić narcyza. Jak radzić sobie z osobą zapatrzoną w siebie. GWP 2013
Beck Aaron T. Freeman Arthur Davis Denise D; Terapia poznawcza zaburzeń osobowości. WUJ 2016
https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0092656602005263
